«Νερό, νερό παντού και ούτε μια σταγόνα για να πιω…», έγραφε σε ένα ποίημα του πριν από δύο αιώνες ο Σάμιουελ Κόλεριτζ. Η μόνη διαφορά με το σήμερα είναι ότι το νερό δεν βρίσκεται πια παντού και αν επαληθευτούν οι προβλέψεις, στις επόμενες δεκαετίες η απόκτησή του θα γίνει η κύρια αιτία πολέμων.
Τα στοιχεία του ΟΗΕ είναι αποκαλυπτικά για το μέγεθος του προβλήματος. Περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό ενώ 2,6 δισεκατομμύρια δεν έχουν ούτε τις πλέον υποτυπώδεις συνθήκες υγιεινής. Πέντε χιλιάδες παιδιά πεθαίνουν καθημερινά από αιτίες που σχετίζονται με τη μόλυνση του νερού και την ίδια στιγμή, τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι είναι που πληρώνουν ακριβότερα το λιγοστό νερό που τους χρειάζεται για να επιβιώσουν. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Ανάπτυξης του ΟΗΕ, αν επενδύονταν δέκα δισεκατομμύρια δολάρια σε προγράμματα διαχείρισης νερού, οι παραπάνω αριθμοί θα έπεφταν στο μισό, ενώ ταυτόχρονα η παγκόσμια οικονομία θα είχε όφελος 38 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο.
Το πρόβλημα έχει αρχίσει να ανησυχεί και τις μεγάλες επιχειρήσεις, που βλέπουν ότι στο μέλλον θα είναι δυσκολότερη και πολύ πιο κοστοβόρα η πρόσβασή τους στους υδάτινους πόρους. Σε πρόσφατη επιστολή τους προς την ομάδα των ηγετών των πλουσιότερων χωρών του κόσμου, γνωστή και ως G8, 19 πολυεθνικές, μεταξύ των οποίων οι Coca Cola,  Siemens, Pepsi, Nestle, Unilever και Levi Strauss, ζητούν από τους ισχυρούς της γης να βάλουν το νερό στην ατζέντα της επόμενης συνόδου τους, που θα γίνει τον Ιούλιο στην Ιαπωνία.
Επιστήμονες συμφωνούν ότι το πρόβλημα του νερού δεν οφείλεται τόσο στην κλιματική αλλαγή όσο στην κακή διαχείριση των υδάτινων πόρων. Την ίδια στιγμή που στον αναπτυσσόμενο κόσμο το πόσιμο νερό είναι πολυτέλεια, στη Δύση έχει ελάχιστο κόστος και ξοδεύεται αλόγιστα.
Για παράδειγμα, στην Ισπανία οι αγρότες πληρώνουν για το νερό τιμή που αντιστοιχεί στο 2% της πραγματικής τους αξίας, ενώ οι  αγρότες της Καλιφόρνια υπολογίζεται ότι το 2006 επιδοτήθηκαν με 416 εκατομμύρια δολάρια για το ένα πέμπτο του νερού της πολιτείας που χρησιμοποίησαν
Πως όμως είναι δυνατό να κάνει κανείς μια ορθολογική τιμολόγηση του νερού;
 «Ο μόνος τρόπος είναι να σηκώσουν το βάρος της διαχείρισης των υδάτινων πόρων οι δυνάμεις της αγοράς» δήλωσε πρόσφατα στους Financial Times  ο διευθύνων σύμβουλος της Nestle κ. Πέτερ Μπράμπεκ – Λέτμαθ, που θεωρεί ότι αν δεν ληφθούν μέτρα, οι επιχειρήσεις θα έχουν πρόβλημα στο μέλλον να βρουν το νερό που χρειάζονται και θα αναγκαστούν να το πληρώνουν πολύ ακριβά.

«Το πρόβλημα είναι οικονομικό και έχει να κάνει με αυτό που λέμε “εικονικές συναλλαγές νερού”», αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο του στον Guardian ο καθηγητής στο King/s College και στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου,  Τόνι Άλαν. Ο κ. Άλαν, με μεγάλο ερευνητικό και συγγραφικό έργο σε θέματα διαχείρισης υδάτινων πόρων, επισημαίνει ότι το 90% της κατανάλωσης νερού παγκοσμίως γίνεται μέσω των τροφίμων που καταναλώνουμε. Οι καταναλωτές δεν μπορούν να το σκεφτούν, αλλά πολλά από τα προϊόντα που αγοράζουμε έχουν απορροφήσει για να παραχθούν τεράστιες ποσότητες νερού, γεγονός που δείχνει ότι η τιμολόγησή του είναι υπερβολικά χαμηλή. Η βρετανική μη κυβερνητική οργάνωση Waterwise δίνει μερικά αποκαλυπτικά παραδείγματα: Ένα παντελόνι τζιν που πωλείται για μερικά ευρώ χρειάζεται 11.000 λίτρα νερό, ενώ ένα χάμπουργκερ που πωλείται περίπου ένα ευρώ, χρειάζεται 2.400 λίτρα νερό.
Πολλές χώρες, αν και δεν έχουν επάρκεια νερού, εξακολουθούν να καλλιεργούν προϊόντα που απαιτούν τεράστιες ποσότητες. Έτσι, εξάγουν για παράδειγμα δημητριακά, σε τιμές που δεν ανταποκρίνονται στο πραγματικό κόστος, αφού δεν υπολογίζουν το νερό που έχουν χρησιμοποιήσει γιατί το πληρώνουν από ελάχιστα έως καθόλου, εξαντλώντας τους υδάτινους πόρους τους και υπονομεύοντας το μέλλον τους.

Η τιμολόγηση όμως του νερού δεν είναι εύκολη υπόθεση. «Για να αρχίσουμε να το σκεφτόμαστε θα πρέπει πρώτα απ΄ όλα να εξασφαλίσουμε πόσιμο νερό σε όλους τους ανθρώπους του πλανήτη» τονίζει στους Financial Times ο επικεφαλής του προγράμματος διαχείρισης νερού του ΟΗΕ κ. Άντριου Χάντσον, πιστός στη λογική που θέλει το νερό βασικό ανθρώπινο δικαίωμα.

Ο κ. Λέτμαθ, προτείνει να εφαρμοστεί στο νερό το ίδιο ακριβώς σύστημα που εφαρμόζεται και με τις ανταλλαγές ρύπων μεταξύ χωρών και επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις προκειμένου να βρίσκονται εντός των ορίων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, με τον τρόπο που ορίζεται από τις διεθνείς συμβάσεις, αγοράζουν δικαιώματα από χώρες που έχουν μεγάλο περιθώριο εκπομπής ρύπων. «Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στο νερό», συνεχίζει ο κ. Λέτμαθ. Η ιδέα δεν είναι καινούργια. Οι κάτοικοι της ερήμου στο Ομάν ανταλλάσουν το δικαίωμα χρήσης στο νερό εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Πρόσφατα ένα ανάλογο σύστημα εφαρμόστηκε και στην Ελβετία.
Η πρόταση αυτή έχει όμως αντικειμενικές δυσκολίες στην εφαρμογή της. Το νερό είναι φυσικός πόρος. Δεν υπάρχει σχέση ιδιοκτησίας, τουλάχιστον στις περισσότερες χώρες, κάτι που θα ήταν προαπαιτούμενο για να γίνει ανταλλαγή δικαιωμάτων χρήσης. Από την άλλη μπορεί να  εφαρμοστεί μόνο εντός των συνόρων μιας χώρας, ή μεταξύ γειτονικών χωρών, για προφανείς  λόγους. Οικονομολόγοι πάντως θεωρούν ότι το παράδειγμα του Ομάν και της Ελβετίας αποδεικνύει ότι η ιδέα έχει μέλλον και μπορεί να εφαρμοστεί.
Ο κ. Άλαν θεωρεί ότι το διαχειριστικό πρόβλημα των υδάτινων πόρων μπορεί να λυθεί εφαρμόζοντας ένα διαφορετικό μοντέλο αγροτικής οικονομίας.
«Για να ξεδιψάσει ο κόσμος χρειάζεται μόνο το 10% του νερού που καταναλώνεται παγκοσμίως. Άρα το πρόβλημα είναι διαχειριστικό. Στις αναπτυσσόμενες χώρες  η αγροτική παραγωγή στερεί το πόσιμο νερό από τον πληθυσμό. Οι επενδύσεις θα πρέπει να έχουν στόχο την επάρκεια σε πόσιμο νερό και όχι τα αγροτικά προϊόντα» τονίζει ο κ. Άλαν. «Με αυτό τον τρόπο τα χρήματα από τα αρδευτικά έργα θα αξιοποιηθούν σε άλλους τομείς της οικονομίας, τα απαραίτητα αγροτικά προϊόντα θα εισάγονται από χώρες που έχουν επάρκεια νερού με χαμηλότερο κόστος και το νερό θα επιστρέψει στις υδροφόρες λεκάνες».
Επιπλέον, η τεχνολογία δίνει σήμερα πολλές δυνατότητες. Η αφαλάτωση γίνεται πλέον με πολύ χαμηλότερο κόστος απ’ ό,τι  πριν από πέντε χρόνια και η διαδικασία μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του 70% του ανθρώπινου πληθυσμού που ζει σε παράκτιες περιοχές. Το κόστος σήμερα υπολογίζεται σε 50 λεπτά ανά κυβικό μέτρο, τη στιγμή που οι φτωχοί στον αναπτυσσόμενο κόσμο πληρώνουν για ένα κυβικό νερού αμφιβόλου ποιότητας τρία ευρώ. Το ζήτημα, βέβαια, είναι ότι η αφαλάτωση απορροφά ενέργεια και στο μέλλον το ενεργειακό θα είναι πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα απ’ όσο η έλλειψη του νερού. Με δεδομένο, όμως, ότι ο πληθυσμός της γης συνεχίζει να αυξάνεται, το 2050 μεγάλο ποσοστό πολιτών αναγκαστικά  θα χρησιμοποιεί συστήματα αφαλάτωσης.
Επίσης, σύμφωνα με τον κ. Άλαν, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να επενδύσουν περισσότερα σε συστήματα ανακύκλωσης του νερού. Ήδη σε κάποιες χώρες, το 20% του νερού που καταναλώνεται είναι προϊόν βιολογικού καθαρισμού.
Το τελικό συμπέρασμα είναι, πάντως, ότι όποιο από τα μοντέλα και να εφαρμοστεί, αυτό που χρειάζεται είναι η πολιτική βούληση και τα απαραίτητα κεφάλαια που μόνο οι αναπτυγμένες χώρες μπορούν να διαθέσουν.
Όσο για τους φτωχούς του πλανήτη, η μέρα που θα πληρώνουν το νερό τους όσο και εμείς στην πλούσια Δύση, φαίνεται να αργεί.

Ελλάδα
Στην Ελλάδα το πρόβλημα του νερού έχει να κάνει πρώτον με την υπεράντληση και δεύτερον με τη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα. Οι ανεξέλεγκτεες γεωτρήσεις έχουν προκαλεί την υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων όχι μόνο στις αγροτικές περιοχές αλλά ακόμη και στην Αττική. Επιπλέον, στις αγροτικές περιοχές που αρδεύονται από ντόπια πηγάδια παρατηρείται το φαινόμενο της επιστρεφόμενης αρδευτικής ροής, δηλαδή της συνεχούς υποβάθμισης της ποιότητας του νερού με συγκεντρώσεις ρύπων σε ολοένα και λιγότερο νερό. Όσο για τις γεωτρήσεις, αν και δύσκολα δίνονται πλέον άδειες, πολλοί ιδιώτες ανοίγουν παράνομα πηγάδια. Οι περισσότερες παράνομες γεωτρήσεις εντοπίζονται στην περιοχή της Ανατολικής Αττικής όπου έχουν αρδευτικό ρόλο λόγω των καλλιεργήσιμων εκτάσεων
Οι μολυσμένοι υδροφόροι ορίζοντες αποτελούν πλέον κανόνα στις βιομηχανικές ζώνες της Αττικής αφού οι περισσότερες βιομηχανίες δεν έχουν όπως θα όφειλαν επεξεργαστές αποβλήτων. Πρόσφατο παράδειγμα ο Ασωπός ποταμός, τα Οινόφυτα και το Κορωπί. Αν δεν ληφθούν μέτρα το πρόβλημα θα γίνει εντονότερο στο μέλλον. Ο υδρογεωλόγος κ. Παναγιώτης Σαμπατακάκης σε πρόσφατο άρθρο του στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος τονίζει ότι οι υδροφόροι ορίζοντες έχουν μια φυσική ικανότητα αυτοκαθαρισμού. Ωστόσο η αδιάκοπη τροφοδότηση τους με ρύπους αποδυναμώνει αυτήν τους την ικανότητα.

Οι χώρα μας έχει παραπεμφθεί τρεις φορές στο Ευρωδικαστήριο για την μη συμμόρφωση της στην κοινοτική οδηγία 2000/60 που αφορά τον προσδιορισμό των περιοχών λεκάνης απορροής ποταμών και λιμνών και των υπογείων και παράκτιων υδάτων, στην επισκόπηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και στην υποχρέωση υποβολής των σχετικών εκθέσεων στην Επιτροπή.
Σήμερα ο υδροφόρος ορίζοντας στην Ελλάδα παρουσιάζει μια κάμψη η οποία ξεκινάει από το 20% και σε κάποιες λεκάνες φτάνει και το 40%. Ωστόσο, ακόμη και με αυτή τη μείωση  μπορούμε να τα βγάλουμε πέρα αλλά για πόσο ακόμη;

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Τρόφιμα και Ποτά, τον Ιούλιο του 2008