Ήταν αναπόφευκτο: Το  ψιλόβροχο της Αβάνας και η έντονη μυρωδιά χαμένων δεκαετιών μου έφεραν στο μυαλό εικόνες από τα φοιτητικά μου χρόνια. Εικόνες που δεν είχαν να κάνουν με το περιβάλλον της επαρχιακής πόλης που ζούσα, αλλά με την αναγνώριση συναισθημάτων, καθαρών αντιλήψεων και δυστυχώς όλων εκείνων των στοιχείων που προδίκαζαν από μακριά το μέλλον του κάθε ανθρώπου της γενιάς και της κοινωνικής μου τάξης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της περιοδείας μου στην Κούβα αναρωτήθηκα… Που βρίσκομαι; Γιατί όλοι αυτοί οι άνθρωποι γύρω μου θυμίζουν κάτι από τα εφηβικά μου χρόνια;
Ποιες συνθήκες βοήθησαν αυτό τον λαό, με όλα του τα προβλήματα, να βρεθεί πιο κοντά στην έννοια «άνθρωπος» και ποιες συνθήκες επιτρέπουν σ’ εμένα να το αναγνωρίζω; Αυτά και άλλα πολλά με προβλημάτισαν στα διαστήματα μεταξύ παραλίας, ατέλειωτων χιλιομέτρων στις εθνικές και αγροτικές –ως… πολύ αγροτικές- οδούς, εκατοντάδων γνωριμιών σε χωριά και πόλεις και δεκάδων μπουκαλιών… όχι Havana club.
Βρίσκομαι στην Κούβα σχεδόν ένα μήνα και παρατηρώ τα πάντα γύρω μου ψάχνοντας να βρω κοινά με τα όσα διαβάζω και ακούω στη χώρα μου για το «διαμάντι της Καραϊβικής». Τα περισσότερα απ’ όσα περίμενα να βρω τα βρήκα σε παραλλαγές και τα υπόλοιπα δεν τα βρήκα καθόλου. Μ’ αυτή τη λογική, μικρή αξία τελικά έχει η περιγραφή μου αφού ο καθένας ανακαλύπτει τη δική του Κούβα. Όμορφη, παιχνιδιάρα, ανθρώπινη, σκληρή αρκετές φορές, εκνευριστική κάποιες άλλες, αλλά πάντα μοναδική.
Ο δρόμος μέσα από τον οποίο εφαρμόστηκε ο σοσιαλισμός και ο τρόπος που αφομοιώθηκε και μεταλλάχτηκε μαρτυρούν πόσο μακριά βρίσκεται η Κούβα από το σύστημα και τη χώρα που για πρώτη φορά τον επέβαλε. Τα γεγονότα των ταραγμένων δεκαετιών που ακολούθησαν την επανάσταση ανέδειξαν τις αδυναμίες του σοσιαλιστικού οικονομικού συστήματος στην παγκοσμιοποιημένη αγορά, όπως διαμορφώθηκε την τελευταία 20ετία. Η Κούβα, και λόγω της γεωγραφικής της θέσης, πληρώνει πολύ ακριβά τη διαφορετικότητα της. Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα είναι μιας χώρας που προσπαθεί να αναγεννηθεί μέσα από τις σταχτες της, να αναθεωρήσει και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.
Είναι πάντως άξιο έρευνας πως η Κούβα δεν ακολουθησε το δρόμο της Σοβιετικής Ένωσης. Γιατί και δορυφόρος της ήταν, και αντεπανάσταση υπήρχε και υπάρχει (και έχει πολύ σοβαρούς λόγους να ανατρέψει εκ των έσω το καθεστώς), και οι ανθρωποι της επανάστασης σιγά-σιγά φεύγουν από τη ζωή.
Ποια είναι λοιπόν η μαγική συνταγή που συντηρεί αυτό το καθεστώς επί 40 χρόνια;
Απάντηση έχω άλλα δεν θα επιχειρήσω να την αναλύσω γιατί κινδυνεύω να φανώ γραφικός -για κάποιους ίσως και προκατειλημμένος- αλλά κυρίως γιατί η Κούβα είναι μια χώρα την οποία είναι αδύνατο να γνωρίσει κανείς από μακριά.

Καλό το ρούμι αλλά  να ‘χαμε και κάνα δολάριο…
Εκφοβιστικές πρακτικές όπως το εμπάργκο λειτούργησαν τελικά εις βάρος των εμπνευστών τους και ενίσχυσαν στα μάτια του κόσμου την εικόνα του «φτωχού και μόνου ηγέτη», που αρνείται πεισματικά να υποταχτεί στην νέα τάξη πραγμάτων.
Το 1991 θα κοπεί η σοβιετική βοήθεια προς την Κούβα. Τα αποτελέσματα θα φανούν σχεδόν αμέσως. Μείωση των εξαγωγών, ελλείψεις σε βασικά καταναλωτικά αγαθά, φάρμακα και πετρέλαιο, κάτι που, σε συνδυασμό με την αδυναμία εισροών σκληρού νομίσματος και την αναγκαστική αύξηση των εισαγωγών, οδήγησε με γρήγορους ρυθμούς στην  διόγκωση του εμπορικού ελλείμματος.
Οι κοινοπραξίες της κυβέρνησης με ξένες εταιρίες, αν και επιτρέπονται από το 1982, βρίσκονται ακόμα σε σπερματικό στάδιο, με αποτέλεσμα τη σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη τουριστικής υποδομής και την αδυναμία συγκέντρωσης συναλλάγματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1991, δέκα χρόνια σχεδόν μετά την άρση των περιορισμών για τις ξένες επενδύσεις, είχαν συγκροτηθεί μόνο 20 κοινοπραξίες, κυρίως στον τομέα του τουρισμού.
Το 1993 η οικονομία της χώρας έφτασε στα όρια του κραχ.
Τα άδεια ταμεία δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το συνεχώς διογκούμενο εσωτερικό χρέος, με αποτέλεσμα χιλιάδες απολύσεις στο δημόσιο τομέα και εκτίναξη της ανεργίας. Την ίδια χρονιά και υπό την πίεση των λαϊκών αντιδράσεων η Κούβα ρίχνει λίγο νερό στο «κόκκινο κρασί» της και επιτρέπει την αυτοαπασχόληση. Το μέτρο αυτό θα ανακουφίσει πρόσκαιρα τους χιλιάδες ανέργους, αλλά τρία χρόνια αργότερα η επιβολή αυστηρής φορολογίας θα οδηγήσει σε χρεοκοπία αρκετές από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Οι εμπορικές σχέσεις με δυτικές χώρες βαδίζουν με πολύ αργούς ρυθμούς αφού ο μεγάλος ανασταλτικός παράγοντας για τις ξένες επιχειρήσεις -εκτός από την έλλειψη νομοθετικού πλαισίου και την αδυναμία πρόβλεψης των πολιτικών εξελίξεων- είναι η υψηλή φορολογία, που φτάνει σε ποσοστό 30% επί των κερδών.
Από το 1994 αρχίζει μια πιο μελετημένη εισροή ξένων κεφαλαίων στην Κούβα. Οι μεγάλες επιχειρήσεις, γνωρίζοντας πόσο έχει εξασθενίσει η χώρα, χτυπούν πλέον τους καίριους τομείς της οικονομίας της. Δημιουργούνται τουριστικές ζώνες για τουρίστες υψηλών εισοδημάτων, επεκτείνονται οι συμφωνίες με καναδικές επιχειρήσεις για την εξόρυξη και επεξεργασία μεταλλευμάτων και συντελείται η πρώτη μεγάλη ιδιωτικοποίηση: Η μεξικανική εταιρία Domοs International αγοράζει αντί 1,5 δισ. δολαρίων το 36,5% της κουβανικής τηλεφωνικής εταιρίας Etecsa, μέρος του οποίου αργότερα θα  πουλήσει στην ιταλική Stet η οποία σήμερα ελέγχει το 29,29%.
Το 1997 ήταν πολύ δύσκολη χρονιά. Σ’ αυτό συντέλεσε η εντατικοποίηση του εμπάργκο με τον αμερικανικό νόμο Χελμς-Μπάρτον, η ασιατική οικονομική κρίση και μια παρατεταμένη ξηρασία που κατέστρεψε μεγάλο μέρος των καλλιεργειών. Αποτέλεσμα, η εκτίναξη του εξωτερικού χρέους και του εμπορικού ελλείμματος (2,78 δισ. και 11,2 δισ. δολάρια αντίστοιχα). Ωστόσο, ο τουρισμός έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ και από τότε κάθε χρόνο πάει καλύτερα. Στον τουρισμό οφείλεται το πλεόνασμα των 2,2 δισ. δολαρίων που εμφανίζει σήμερα το ισοζύγιο υπηρεσιών.
Η άνθιση του τουρισμού υποχρεώνει την Κούβα να αυξάνει διαρκώς τις εισαγωγές της, παράγοντας που οδηγεί αναπόφευκτα σε διεύρυνση του εμπορικού ελλείμματος (φέτος αναμένεται να φτάσει τα 3,4 δισ. δολάρια). Ωστόσο η αυστηρή στάση της κυβέρνησης όσον αφορά την συμμετοχή των ξένων στην τουριστική βιομηχανία και τα μέτρα για την πρόληψη της εσωτερικής μετανάστευσης, συνέβαλαν στη βελτίωση του σκηνικού το 1999. Το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 6,2% και φέτος προβλέπεται να παρουσιάσει άλλο ένα 4,6% καθώς η ανάπτυξη της βιομηχανίας ζάχαρης του τουρισμού και των κατασκευών θα αντισταθμίσουν το κόστος από τις κακές εμπορικές σχέσεις με τη Δύση.
Πώς βιώνουν όμως οι Κουβανοί την αλλοπρόσαλλη (αλλά και  αναπόφευκτη) οικονομική πολιτική της κυβέρνησής τους;
Στην Κούβα αυτή τη στιγμή υπάρχουν τρία διαφορετικά νομίσματα. Το κουβανικό πέσο, το μετατρέψιμο και φυσικά το δολάριο.
Οι Κουβανοί πληρώνονται με κουβανικό πέσο. Ένας μηνιαίος μισθός είναι περίπου 300 κουβανικά πέσο, που αντιστοιχούν σε 15 δολάρια.
Με αυτά μπορούν να αγοράσουν μόνο εγχώρια προϊόντα από συγκεκριμένα καταστήματα και πάντα με το δελτίο που τους χορηγεί η κυβέρνηση. Υπάρχουν και αρκετοί που πληρώνονται σε δολάρια, κυρίως όσοι εργάζονται σε τουριστικές επιχειρήσεις. Στο κομμάτι, όμως, του μισθού τους που αναλογεί σε δολάρια επιβάλλεται φόρος 11%. Κι αφού για οποιοδήποτε προϊόν προέρχεται από την καπιταλιστική Δύση χρειάζονται δολάρια, για να τα προμηθευτούν κάνουν μαύρη αγορά πουλώντας πούρα, νοικιάζοντας τα σπίτια τους σε τουρίστες,  μετατρέποντας τα αυτοκίνητά τους σε ταξί ή παρέχουν διαφόρων ειδών υπηρεσίες σε τουρίστες… και τουρίστριες.
Αν και η αστυνόμευση είναι πολύ αυστηρή και τα πρόστιμα που επιβάλλονται αποθαρρύνουν και τους πιο τολμηρούς, όλοι λίγο-πολύ βρίσκουν τον τρόπο να προμηθευτούν δολάρια. Τα τελευταία χρόνια, άλλωστε, το κράτος δείχνει μία ανοχή στην (εντός ορίων) μαύρη αγορά γνωρίζοντας ότι και ανακουφίζει μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού και εγκλιματίζει σιγά-σιγά τους Κουβανούς στο επερχόμενο άνοιγμα της αγοράς αλλά και βοηθά το κράτος να συγκεντρώνει ακόμα περισσότερα δολάρια αφού όλα, τελικά, διοχετεύονται στην αγορά την οποία ελέγχει.
Όσο για το μετατρέψιμο πέσο, είναι ο τρόπος για να πηγαίνουν τα χρήματα των τουριστών κατευθείαν στα κρατικά ταμεία. Η ισοτιμία του με το δολάριο είναι 1:1 και έχει την ίδια χρήση που έχει και το δολάριο. Μπορεί δηλαδή κανείς να αγοράσει οτιδήποτε προέρχεται από τις καπιταλιστικές αγορές (και πραγματικά μπορεί να βρει τα πάντα).
Στην ουσία όμως είναι άχρηστο αφού παντού οι συναλλαγές γίνονται  άνετα με δολάρια και όλοι τα προτιμούν.

Το επόμενο μάθημα λέγεται… σύγχρονο μάρκετινγκ
Αναμφίβολα, η μεγάλη επιτυχία της επανάστασης είναι οι επιδόσεις της στον τομέα της υγείας και της εκπαίδευσης. Πριν από το 1958, πάνω από το ένα τέταρτο των Κουβανών ήταν αναλφάβητοι. Δεκάδες χιλιάδες δάσκαλοι ήταν άνεργοι και το 70% του πληθυσμού δεν είχε τη δυνατότητα πρόσβασης στα σχολεία. Μετά το 1959 όλα τα ιδιωτικά σχολεία κρατικοποιήθηκαν και η εκπαίδευση έγινε δωρεάν για όλους και σχεδόν υποχρεωτική. Ακόμα και αξιωματικοί του στρατού ξαναγύρισαν στα θρανία.
Σήμερα η παιδεία είναι δωρεάν από το δημοτικό ως το πανεπιστήμιο και  το κράτος ενθαρρύνει όλες τις οικογένειες να στέλνουν τα παιδιά τους στα σχολεία. Ωστόσο, για τους φοιτητές των πανεπιστημίων τα πράγματα είναι αρκετά δύσκολα, αφού το πενιχρό βοήθημα που παίρνουν τους υποχρεώνει να εργάζονται παράλληλα, ενώ κατά την αποφοίτησή τους είναι υποχρεωμένοι να παράσχουν για δύο χρόνια κοινωνική εργασία στον τομέα τους με χαμηλό μισθό, πριν διοριστούν σε μόνιμη θέση.
Και φυσικά το πολιτικό προφίλ της οικογένειας είναι αυτό που συχνά καθορίζει και το μέλλον του παιδιού όσον αφορά την εκπαιδευτική και κατ’ επέκταση επαγγελματική του εξέλιξη. Με λίγα λόγια το ρουσφέτι και η διαπλοκή δεν είναι στοιχείο της κοινωνικής παθογένειας μόνο των δυτικών κρατών, όπως θα ήθελαν ορισμένοι.
Όσον αφορά το σύστημα υγείας, είναι σίγουρα το καλύτερο στην Λατινική Αμερική. Το 1999, το 39% του κρατικού προϋπολογισμού αφορούσε κονδύλια για την υγεία και την παιδεία, ενώ άλλο ένα 15% διοχετεύθηκε στην κάλυψη αναγκών στο ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό σύστημα.
Σε υψηλό επίπεδο βρίσκεται η έρευνα για την καταπολέμηση του καρκίνου. Λίγοι ξέρουν ότι η Κούβα φιλοξένησε τα περισσότερα θύματα του Τσερνομπίλ και ήταν η χώρα που προσέφερε την μεγαλύτερη βοήθεια στην τότε Σοβιετική Ένωση.
Σημαντικό κομμάτι της οικονομίας της είναι και η βιομηχανία φαρμάκων, τα οποία -λόγω του χαμηλού κόστους παραγωγής αλλά και της υψηλής ποιότητάς τους- είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικά στις χώρες με τις οποίες διεξάγει συναλλαγές. Τόσο, μάλιστα, ώστε αυτή τη στιγμή καναδικές επιχειρήσεις τα δοκιμάζουν με στόχο να τα προωθήσουν στην παγκόσμια αγορά.
Αν και η Κούβα δεν στερείται φυσικών πόρων, οι αδυναμίες στον κλάδο της μεταποίησης και το εμπάργκο της στερούν ένα πολύ σημαντικό γι’ αυτήν μερίδιο από την παγκόσμια αγορά.
Το άνοιγμα της οικονομίας της είναι μονόδρομος και το έχει καταλάβει. Έχει καταλάβει όμως και τους κινδύνους που κρύβει μια βίαιη μετάβαση.
Από την άλλη ούτε οι ΗΠΑ στην πραγματικότητα θέλουν μια βίαιη μετάβαση. Ας μην ξεχνάμε ότι το εμπάργκο κοστίζει στις αμερικανικές επιχειρήσεις 2 δισ. δολάρια το χρόνο.
Μια μη ελεγχόμενη κατάσταση και η πιθανότητα ταραχών να έδιωχνε και πάλι τον τουρισμό, τη βασικότερη πηγή εισοδήματος.
Αυτό το σενάριο θα ήταν πολύ κακό, όχι μόνο για όποιον βρεθεί μελλοντικά στην εξουσία, αλλά και για τους Αμερικανούς που περιμένουν πώς και πώς το άνοιγμα των συνόρων της Κούβας.

Αχ και να ζούσε ο Che

Η αστυνόμευση είναι πραγματικά ασφυκτική. Όχι τόσο στην επαρχία όσο στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα όπου υπάρχουν τουρίστες.
Μπορεί ο τουρίστας να νιώθει απόλυτα ασφαλής βλέποντας σε κάθε γωνία και ένα αστυνομικό, για τους ίδιους όμως τους Κουβανούς η κατάσταση είναι αποπνικτική.
Επειδή έχει καταλάβει ότι αυτή η παράμετρος καταστρέφει την ειδυλλιακή εικόνα της πόλης, η κυβέρνηση φροντίζει η παρουσία των αστυνομικών να είναι διακριτική και όσο το δυνατόν λιγότερο προκλητική. Βέβαια οι εξακριβώσεις στοιχείων γίνονται οποιαδήποτε στιγμή, οπουδήποτε, αρκεί να αποφασίσει το «όργανο» ότι κάποιου η φάτσα κρύβει κάτι ύποπτο. Όσον αφορά τους τουρίστες, κανείς δεν τους αγγίζει και αντιμετωπίζονται σαν άτομα που έχουν το ακαταλόγιστο (κάπως σαν τον «τρελό του χωριού»). Αν είσαι τουρίστας, συγχωρούνται τα πάντα.
Η  επαφή με νέους ανθρώπους ίσως οδηγεί τον ανύποπτο, φυσικά, επισκέπτη στο συμπέρασμα ότι η νεολαία είναι εξαγριωμένη με τον Φιντέλ Κάστρο. Όμως, οι νέοι στην Κούβα δεν είναι περισσότερο επαναστατημένοι κόντρα στην κυρίαρχη ιδεολογία της χώρας τους, απ’ όσο κάθε νέος θα πρέπει φυσιολογικά να είναι.
Όταν η συζήτηση φτάσει στη «μετα-Φιντέλ» εποχή οι περισσότεροι συμφωνούν ότι η κατάσταση θα είναι χειρότερη. Ίσως να μπορούν να προμηθευτούν  πιο εύκολα μπλου τζιν και Coca-Cola, αλλά προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι δεν είναι πρόθυμοι να τα πουλήσουν όλα τόσο φθηνά.
Όσο για τον Φιντέλ, τον βλέπουν κάπως σαν αναγκαίο κακό και απλώς περιμένουν. Το ίδιο και οι κάπως μεγαλύτεροι σε ηλικία. Αυτοί ειδικά μνημονεύουν διαρκώς τον Τσε. Τους ακούει κανεις να λένε  “αν ζούσε ο Τσε τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά”.
Ο Τσε και ο Καμίλο Σιενφουέγος, δυο σχεδόν μυθικές μορφές για τη σύγχρονη ιστορία της Κούβας που λατρεύονται απ’ όλους τους Κουβανούς, ίσως και γιατί δεν πρόλαβαν να φθαρούν.
Τα μπλουζάκια με τον Τσε, που για τον τουρίστα είναι ένα ενδιαφέρον σουβενίρ, γι’ αυτούς δεν είναι παρά τα καλά τους ρούχα που θα τα φορέσουν για να πάνε στην εθνική γιορτή.
Δεν είναι δύσκολο να τους καταλάβεις, αρκεί να τους εμπιστευθείς. Ο κουβανικός λαός είναι πολύ φιλόξενος και πάντα πρόθυμος να σου μιλήσει και να σου γνωρίσει τι κρύβεται πίσω από τις  ιλουστρασιόν σελίδες των τουριστικών οδηγών και των λάιφ-στάιλ περιοδικών. Οι άνθρωποι είναι αποφασισμένοι να συνεννοηθούν μαζί σου ακόμα κι αν δεν ξέρεις ούτε μια λέξη ισπανική. Η λέξη «μοναξιά» δεν υπάρχει στο λεξιλόγιό τους. Μπορεί να είναι φτωχοί, αλλά δεν είναι μίζεροι. Η ζωή τους είναι γεμάτη μουσική, χορό, έρωτα και χρώματα.
Με μια λέξη, μαγεία.
Ό,τι δηλαδή λείπει από τα γυάλινα αποστειρωμένα γραφεία  μας, τα  πολυτελή σπίτια μας και τα αμέτρητα   pin που φυλακίζουν τη φύση μας

Δημοσιέυθηκε στο περιοδικό Νemesis το 2001