Για να θυμάται κάποιος το πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ θα πρέπει σήμερα να είναι πάνω από 35 ετών. Η σύγκρουση Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν που συντάραξε τον Καύκασο αμέσως μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τελείωσε, τουλάχιστον σε στρατιωτικό επίπεδο, το 1994 με επαναχάραξη συνόρων και άφησε πίσω της πληγές, νεκρούς και μια γεωπολιτική κατάσταση με όλα τα χαρακτηριστικά αυτού που στη γλώσσα της διεθνούς διπλωματίας αποκαλείται «frozen conflict» (παγωμένη σύγκρουση).

Για να δώσουμε απλά και με όσο το δυνατό λιγότερα λόγια μια εικόνα, αρκεί να πούμε ότι το Ναγκόνρο Καραπάχ σήμερα είναι ντε φάκτο ανεξάρτητο (όχι όμως αναγνωρισμένο), έχει κοινοβούλιο, κάνει εκλογές, αλλά δεν μπορείς να πας εκεί αεροπορικώς γιατί το Αζερμπαϊτζάν απειλεί να καταρρίψει ακόμη και πολιτικά αεροπλάνα που θα περάσουν στον εναέριο χώρο του.

Αυτό που θα αναρωτηθεί κανείς είναι τι νόημα έχει τώρα να ασχολούμαστε με το Καραμπάχ τη στιγμή που στην Ευρώπη έχουμε τα δικά μας –και όχι λίγα – προβλήματα. Η απάντηση δεν είναι βέβαια ότι απλά έτυχε να ταξιδέψουμε εκεί, έστω και αν πολύ σπάνια πατά το πόδι του σ’ αυτή την άκρη της γης Έλληνας δημοσιογράφος.
Η απάντηση είναι ότι όπως συμβαίνει πάντα, έρχεται μια στιγμή στην ιστορία, που τα frozen conflicts ξαναζεσταίνονται, επηρεάζουν ευρύτερες γεωπολιτικές συμμαχίες και αναζητούν οριστική λύση. Επίσης αποτελούν μάθημα για το μέλλον και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αποκαλύπτουν την υποκρισία των διεθνών δυνάμεων όταν πρόκειται για συμφέροντα. Σήμερα το θέμα του Ναγκορνο Καραμπάχ επανέρχεται για δύο λόγους.

Πρώτος λόγος η ιδιαίτερη σχέση που έχει αρχίσει να αναπτύσσει η Ευρωπαϊκή Ένωση με το Αζερμπαϊτζάν λόγω του φυσικού αερίου και δεύτερον λόγω της απομάκρυνσης της Αρμενίας από την Ευρώπη, μίας Ευρώπης που τείνει να χάσει ένα ακόμη ισχυρό σύνδεσμο στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου.
Πριν όμως προχωρήσουμε στην ανάλυση των παραπάνω είναι σκόπιμο να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή –χρήσιμη ακόμη και για τους μυημένους στα διεθνή θέματα - για να κατανοήσουμε καλύτερα το ζήτημα και τις διαστάσεις του.

Τους τελευταίους αιώνες το Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν πάντοτε αυτόνομη περιοχή ασχέτως αν αποτελούσε επαρχία της Ρωσίας ή του Ιράν.
Το σημερινό νομικό καθεστώς της περιοχής όμως έχει τις ρίζες του στα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής επανάστασης και συγκεκριμένα το 1923 όταν ο Στάλιν, προκειμένου να ικανοποιήσει τον Κεμάλ Ατατούρκ που δεν ήθελε ισχυρή Αρμενία, παραχώρησε το Καραμπάχ με μια άκυρη νομότυπα διαδικασία όπως αποδείχθηκε, στο Αζερμπαϊτζάν.

Παρά το γεγονός το Καραμπάχ είχε στην συντριπτική του πλειοψηφία αρμενικό χριστιανικό πληθυσμό και μιλούσε την αρμενική γλώσσα, εντάχθηκε στο Αζερμπαϊτζάν έχοντας μια σχετική αυτονομία, την οποία μετά, το καθεστώς του Μπακού έπαψε να αναγνωρίζει.

Το 1989 λίγο πριν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ξεσπούν οι πρώτες διαδηλώσεις κατά της Αζερικής κυριαρχίας που καταλήγουν σε ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ του αρμενικής καταγωγής πληθυσμού και του Αζερικού στρατού. Στην αρχή η σύγκρουσή είχε τα χαρακτηριστικά, εξέγερσης, με διαδηλώσεις, γενική ανυπακοή, σαμποτάζ κτλ.
Με την πτώση της ΕΣΣΔ ο πόλεμος κλιμακώνεται και η Αρμενία υποστηρίζει ενεργά το αντάρτικο του Καραμπάχ το οποίο έχει πλέον εξελιχθεί σε τακτικό στρατό. Το 1994, οι Αρμένιοι όχι μόνο είχαν συντρίψει του Αζέρους αλλά είχαν φτιάξει και μία ζώνη ασφαλείας γύρω από το Καραμπάχ που αντιστοιχούσε στο 14% των εδαφών του. Αυτή η ζώνη εξακολουθεί να ελέγχεται και σήμερα από το Καραμπάχ. Από τότε επικρατεί στην περιοχή μια εύθραυστη ανακωχή με τους Αζέρους να εξοπλίζονται με πολύ ταχύτερο ρυθμό από ότι οι Αρμένιοι και το Καραμπάχ να είναι πλέον μια ντε φάκτο ανεξάρτητη χώρα στηριζόμενη όμως οικονομικά και πολιτικά από την Αρμενία Με απλά λόγια η Αρμενία είναι η πόρτα του στον έξω κόσμο και ουσιαστικά - αν και κάποιοι ντόπιοι δεν το αποδέχονται- η «μητέρα πατρίδα». Η διευθέτηση του προβλήματος όλα αυτά τα χρόνια έχει αφεθεί στον ΟΑΣΑ και συγκεκριμένα στην διαπραγματευτική «ομάδα του Μίνσκ» όπως αποκαλείται χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια πρόοδος.

Η διαδρομή από το Ερεβάν της Αρμενίας στο Στεπάνακερτ, την πρωτεύουσα του Καραμπάχ διαρκεί έξι με επτά ώρες. Αεροδρόμιο υπάρχει αλλά λόγω των απειλών των Αζέρων δεν γίνονται πτήσεις. Ανοίγουμε μια παρένθεση εδώ για να πούμε ότι πρόσφατα σε διάσκεψη στις Βρυξέλλες για τη γενοκτονία των Αρμενίων, ο Τζέφρι Ρόμπερτσον, μέλος του Συμβουλίου Δικαιοσύνης του ΟΗΕ και εξέχων νομικός, χαρακτήρισε τις απειλές των Αζέρων, «διεθνή τρομοκρατική απειλή». Με αυτή τη χώρα η Ευρώπη πάντως δεν έχει πρόβλημα δεν κάνει μπίζνες. Κλείνουμε την παρένθεση…

Το Καραμπάχ στα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του πολέμου τα κατάφερε αρκετά καλά. Το ΑΕΠ του είναι στα 270 εκατομμύρια ευρώ με το 13,5% να καλύπτεται από την αγροτική παραγωγή. Καθόλου άσχημα για μία περιοχή με πληθυσμό 160.000 κατοίκους. Έχει αναπτύξει υδροηλεκτρικά έργα και σύντομα θα είναι σε θέση να εξάγει ηλεκτρισμό και επίσης ορυχεία χρυσού και μεταλλευμάτων. Το Στεπάνακερτ είναι μια σύγχρονη πόλη, πεντακάθαρη, που αγαπά την τέχνη και που μπορείς να την περπατήσεις χωρίς φόβο κάθε ώρα της ημέρας.

Τι είναι αυτό που του λείπει στο Καραμπάχ; Ασφάλεια, και ασφάλεια μπορεί να βρει μόνο στην αγκαλά της «μητέρας πατρίδας» ή ενός ισχυρού προστάτη.

Αυτό το τελευταίο αφορά πρωτίστως την Αρμενία η οποία μετά από πολλές προσπάθειες προσέγγισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στράφηκε τελικά στη Ρωσία ως λύση ανάγκης εκφράζοντας πρόσφατα την πρόθεση να συμμετάσχει στην τελωνειακή Ένωση Ρωσίας, Λευκορωσίας, Καζακστάν, που ουσιαστικά είναι ελεγχόμενη από τη Μόσχα.

Το ερώτημα είναι πού βρίσκεται η ΕΕ; Πως απαντά σε αυτό το κάλεσμα της Αρμενίας αλλά και του Καραμπάχ το οποίο δια στόματος του προέδρου του Μπάκο Σαχακιάν πριν μερικές εβδομάδες εξέφρασε την ευχή να γίνει «το ανατολικό σύνορο της Ευρώπης»;

Η Ευρώπη μάλλον έχασε την ευκαιρία να αποκτήσει για σύμμαχο στον Καύκασο μια δημοκρατική χώρα όπως η Αρμενία και αν θέλει να αναστρέψει την κατάσταση θα πρέπει να κινηθεί γρήγορα. Ο λόγος της ευρωπαϊκής στάσης είναι ότι οι Βρυξέλλες δεν θέλουν να δυσαρεστήσουν το Αζερμπαϊτζάν λόγω του φυσικού αερίου που σε λίγο θα ρέει άφθονο στις ευρωπαϊκές χώρες. Υπολογίζεται ότι μέσω του αγωγού που θα ξεκινάει από το Αζερμπαϊτζάν με προορισμό την Ευρώπη θα μεταφέρονται 16 δισεκατομμύρια κυβικά φυσικού αερίου του χρόνο εκ των οποίων τα 6 θα παραμένουν στην Τουρκία και τα υπόλοιπα 10 θα φτάνουν μέσω του αγωγού TAP –που θα περάσει και από την Ελλάδα - στην κεντρική Ευρώπη . Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Χαβιέ Φολεμπούκ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Λουβέν του Βελγίου, «η ΕΕ αναλαμβάνει ρόλο όταν δεν υπάρχουν συνθήκες υψηλού ρίσκου ή όταν έχει μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας σε κάποιο ζήτημα. Επιπλέον στην προκειμένη περίπτωση δεν έχει κοινή στάση στο ζήτημα».

Την ίδια ώρα το Αζερμπαϊτζάν εξοπλίζεται. Τα τελευταία δύο χρόνια μόνο, ο προϋπολογισμός του Αζερμπαϊτζάν για την άμυνα φτάνει το 8 δισεκατομμύρια δολάρια, όσο δηλαδή το μισό ΑΕΠ της Αρμενίας. «Στο Μπακού πιστεύουν ότι ο χρόνος λειτουργεί προς όφελός τους σε οικονομία, εξοπλισμούς, δημογραφικό. Αυτό σημάνει ότι κάποια στιγμή η Αρμενία θα δεχθεί συμβιβασμό» τονίζει ό κ Μπρενάρ Φασιέ, Γάλλος διπλωμάτης και πρώην μέλος της «ομάδας του Μινσκ».

Ποίο είναι το αποτέλεσμα τώρα της αποστασιοποιημένης στάσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Αρμενία συμφώνησε να ενταχθεί στην ευρασιατική τελωνειακή Ένωση, να επιστρέψει με λίγα λόγια πιο κοντά στη Ρωσία παρά τις αντιδράσεις μεγάλης μερίδας του πολιτικού κόσμου. Όμως η κυβέρνηση του Σερζ Σαργσιάν επέλεξε μεταξύ του να μείνει απομονωμένη και του να συνεργαστεί με τη Ρωσία, «το μικρότερο κακό». Η κίνηση αυτή επιταχύνθηκε όχι μόνο λόγο της ευρωπαϊκής ολιγωρίας και προσέγγισης του Αζερμπαϊτζάν από μέρους της αλλά και για λόγους που έχουν να κάνουν με την ευρύτερη περιοχή. Ο κύριος είναι ότι οι εξελίξεις στο θέμα του Ιράν προχωρούν γρήγορα με την Ουάσιγκτον και την Τεχεράνη να φαίνεται πως έχουν βρει ένα σημείο επαφής. Επίσης οι Αμερικανοί θεωρούν πολύ πιο σημαντικές τις σχέσεις τους με τους Αζέρους παρά με τους Αρμένιους. Ο στρατηγικός διάλογος μεταξύ ΗΠΑ και Αζερμπαϊτζάν γίνεται δύο φορές το χρόνο με συμμετοχή υψηλόβαθμων αξιωματούχων ενώ ο αντίστοιχος διάλογος με την Αρμενία έχει διακοπεί από το 2005.

Η πίεση αυτή από τις ΗΠΑ συνέβαλε στην επιλογή της Αρμενίας να αναζητήσει βοήθεια στους Ρώσους.
Όμως η Ευρωπαική Ένωση αφήνοντας την Αρμενία να φύγει από την επιρροή της δίνει χώρο στις ΗΠΑ που έχουν πολλούς λόγους να ενισχύσουν την επιρροή τους στην περιοχή και που όπως είπαμε διατηρούν άριστες σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν. Κι αυτό γιατί πρώτον θέλουν να βρίσκονται κοντά στο Ιράν όπου αναμένονται εξελίξεις, δεύτερον γιατί πάντοτε θα αμφισβητούν ότι ο Καύκασος είναι σφαίρα επιρροής της Ρωσίας και τρίτον γιατί θα έχουν λόγο και επιρροή στη χώρα που θα αποτελέσει ένα από τους βασικούς προμηθευτές της Ευρώπης με φυσικό αέριο. Με λίγα λόγια η Ευρώπη είναι βασικός στόχος των Αμερικανών και οι Ευρωπαίοι δυστυχώς αφήνουν την Αρμενία, που θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό σύμμαχο και αντίβαρο σε μελλοντικές αρνητικές εξελίξεις, στο έλεος της Ρωσίας.
Ίσως οι Ευρωπαίοι έχουν την εντύπωση ότι δεν τους αφορά, ή ότι σε μια πιθανή σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας- Καραμπάχ με το Αζερμπαϊτζάν θα σταθούν στο πλευρό του Μπακού και θα συνεχίσουν να παίρνουν το φυσικό αέριο που έχουν συμφωνήσει. Φυσικά είναι ψευδαίσθηση να θεωρούν ότι σε περίπτωση σύγκρουσης θα μείνει αγωγός όρθιος. Οι Αρμένιοι άλλωστε το έχουν δηλώσει ότι αν δεχθούν επίθεση στόχος τους θα είναι μεταξύ άλλων και οι κύριες οικονομικές υποδομές του Αζερμπαιτζάν.

Μέσα σε αυτή την ασφυκτική κατάσταση το Καραμπάχ δεν θα μπορέσει να αντέξει πολύ ακόμη αποκομμένο από το διεθνές περιβάλλον. Αργά η γρήγορα θα αναζητήσει –και ήδη την αναζητά αν και υπάρχουν αντίθετες φωνές εντός την πολιτικής του τάξης – την ασφάλεια που θα του δώσει η ένωση με την Αρμενία, για να μην επαναλάβει – όπως αρκετοί ισχυρίζονται - το λάθος της Κύπρου. Σε κάθε περίπτωση πάντως ο δρόμος για την ένωση περνά πρώτα μέσα από την ανεξαρτησία για την οποία, σε αντίθεση με το Κόσσοβο ή το ψευδοκράτος, το Καραμπάχ έχει όλες τις προϋποθέσεις και το διεθνές δίκαιο με το μέρος του.