Το fact-checking στην ενημέρωση αποτελεί σήμερα έναν ταχύτατα αναπτυσσόμενο δημοσιογραφικό είδος. Με τον όρο fact-checking αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις πρακτικές, που εφαρμόζονται με παραδοσιακούς ερευνητικούς τρόπους ή σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία για να ελέγξουμε την αξιοπιστία μιας πληροφορίας. Η αλλαγή των δημοσιογραφικών στάνταρντς και πρακτικών, η υποβάθμιση του ρόλου των ΜΜΕ ως θεματοφύλακα της έγκυρης ενημέρωσης, ο κατακερματισμό του μιντιακού τοπίου, η πίεση από οικονομικά συμφέροντα είναι μερικοί από τους λόγους που οδηγούν ενασχόληση με το fact-checking ολοένα και περισσότερους επαγγελματίες της ενημέρωσης αλλά και νομικούς, τεχνικούς υπολογιστών και άλλες ειδικότητες. Στο άρθρο αυτό εξετάζουμε τους λόγους για τους οποίους αναπτύσσεται το fact-checking, τα είδη του καθώς και μερικές από της πρακτικές που εφαρμόζουν οι επαγγελματίες fact-checkers.

To fact-checking αν και ως πρακτική εφαρμόζεται με παραλλαγές εδώ και πολλά χρόνια, έχει μπει ευρέως στο λεξιλόγιο μας τα τελευταία χρόνια μαζί με λέξεις και εκφράσεις όπως social media, fake news κ. α. Με τον όρο fact-checking αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις πρακτικές, που εφαρμόζονται με παραδοσιακούς ερευνητικούς τρόπους ή σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία για να ελέγξουμε την αξιοπιστία μιας πληροφορίας.

 Γιατί υπάρχει αυτή η ανάγκη για υπηρεσίες fact-checking και μεγαλώνει διαρκώς;

Η απάντηση βρίσκεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων και σύμφωνα με έρευνες οφείλεται μεταξύ άλλων στη έκπτωση της ποιότητας της δημοσιογραφίας, στην εύκολη πρόσβαση των μαζών στην τεχνολογία και στις κοινωνικοπολιτικές αναταραχές.

Βέβαια το fact-checking δεν είναι κάτι καινούργιο και έχει τις ρίζες του στα πρώτα χρόνια του προηγούμενου αιώνα στις ΗΠΑ. Η δυναμική όμως που έχει αποκτήσει σήμερα μας κάνει να συμπεράνουμε ότι πλέον μιλάμε για ένα νέο δημοσιογραφικό είδος, υψηλών απαιτήσεων. 

Τα αποτελέσματά του ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρα και θα χρειαστούν χρόνια ακόμη πρακτικής εφαρμογής του και νέες έρευνες. Ήδη όμως, στις ΗΠΑ τουλάχιστον, το γεγονός ότι οργανώσεις fact-checking περνούν «από κόσκινο» τις δηλώσεις των πολιτικών προσώπων, έχει κάνει αυτά τα πολιτικά πρόσωπα να είναι πολύ πιο προσεκτικά στις δηλώσεις τους.

To fact-checking είναι ένα νέο δημοσιογραφικό είδος. Είναι μια δημοσιογραφία που  προσκαλεί άλλες δυναμικές επιστήμες και ενώνει μαζί τους τις δυνάμεις της για αξιόπιστη πληροφόρηση. Οι κοινωνικές επιστήμες, η στατιστική, η νομική, ο ακαδημαϊκός χώρος γενικότερα, βρίσκουν θέση στην άσκηση του fact-checking.

Από το 2003 και την εμφάνιση του FactCheck.org – του πρώτου βιώσιμου, ανεξάρτητου οργανισμού ελέγχου δεδομένων στις ΗΠΑ - το fact-checking έχει επεκταθεί διεθνώς. Τον Φεβρουάριο του 2018, το DukeReporter’sLab εντόπισε 149 ενεργές πρωτοβουλίες σε όλο τον κόσμο. Σήμερα ο αριθμός τους έχει φτάσει τις 353.

Η ιστορική έρευνα επισημαίνει διάφορους πιθανούς λόγους για την εμφάνιση των υπηρεσιών ελέγχου των γεγονότων, συμπεριλαμβανομένων α) των εκπτώσεων στην ποιότητα της δημοσιογραφίας, β) της εύκολης πρόσβασης σε τεχνολογία για τις μάζες, και γ)  των κοινωνικοπολιτικών αναταραχών (Mc Chesney, 2007, Amazeen, 2017:2).

Ο ακαδημαϊκός, Lucas Graves αποδίδει την εμφάνιση των fact-checking οργανισμών  στην κρίση της παραδοσιακής δημοσιογραφίας και επισημαίνει τρεις κύριους παράγοντες για την καθιέρωσή του: Πρώτον την αλλαγή των δημοσιογραφικών στάνταρντς και πρακτικών, δεύτερον  την υποβάθμιση του ρόλου των ΜΜΕ ως θεματοφύλακα της έγκυρης ενημέρωσης λόγω των τεχνολογικών αλλαγών που προέκυψαν και τρίτον , τον κατακερματισμό του μιντιακού τοπίου που μειώνει τις δυνατότητες του δημοσίου διαλόγου. (Graves, 2016, Amazeen, 2017:3)

 Η αλλαγή της εστίασης της δημοσιογραφίας από τα θέματα δημοσίου συμφέροντος σε θέματα οικονομικού ενδιαφέροντος των επιχειρήσεων, έφερε και προβληματικές δημοσιογραφικές πρακτικές, όπως την ανάγκη για μαζική παραγωγή ειδησεογραφικού περιεχομένου που βασίζεται σε ήδη υπάρχων περιεχόμενο, ή τη μείωση του προσωπικού στα newsrooms. (Gans, 2003; Kovach και Rosenstiel, 2001).

Ένας άλλος παράγοντας είναι η αύξηση των μέσων που ευθυγραμμίζονται απόλυτα σχεδόν με συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα ή πολιτικές, δημιουργώντας σχέσεις εξάρτησης και διαπλοκής των μέσων και των δημοσιογράφων. Αυτό δημιουργεί μεροληψία από την πλευρά των ερευνητών στην ανάλυση των δεδομένων αλλά και στην επιλογή τί θα ερευνηθεί (Kovach και Rosenstiel, 2001).

Η επέκταση του ίντερνετ έχει αλλάξει και τον τρόπο που καταναλώνουμε ειδησεογραφικό περιεχόμενο. Δεν υπάρχει ένας θεματοφύλακας για τον έλεγχο την πληροφορίας που διακινείται.

Τα επώνυμα μεγάλα μέσα έχουν την εγγύηση του brand και της φήμης που τα συνοδεύει και αυτά παίζουν το ρόλο του fact-checker.

Οι άνθρωποι σήμερα καταναλώνουν πολύ περισσότερη πληροφορία σε σχέση με το παρελθόν και αυτό αυξάνει και τις επιχειρήσεις που θέλουν να επωφεληθούν από αυτό. Αποτέλεσμα είναι η ανάγκη για μείωση του κόστους, τόσο για την παραγωγή περιεχομένου όσο και για το fact-checking των πληροφοριών που διακινούνται.

Η αρχιτεκτονική του διαδικτύου επιτρέπει τέλος την διάχυση των πληροφοριών πολύ πιο γρήγορα σε σχέση με το παρελθόν (Amazeen, 2017).

Θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τρία βασικά είδη fact-checking:

Το εσωτερικό fact-checking που εμφανίστηκε στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 20, (Time magazine και The New Yorker) (Graves και Amazeen, 2919:3). Στη δεκαετία του 80 τα ΜΜΕ απασχολούσαν έναν factchecker ανά τρείς ή τέσσερις ρεπόρτερς, ο οποίος αποκαλείτο ερευνητής ή συνεργαζόμενος συντάκτης. (Shapiro,1990, Sivek και Bloyd-Peshkin, 2018).

Η δουλειά αυτών των ανθρώπων γινόταν στο παρασκήνιο και το κοινό έμαθε για την δουλειά τους όταν ξέσπασε το σκάνδαλο στο περιοδικό New Republic στη δεκαετία του 90 όταν αποδείχθηκε ότι ένας συντάκτης είχε παραποιήσει ή επινοήσει δεκάδες θέματα (Shattered Glass ταινία, 2003).

Σήμερα με την ταχύτητα που απαιτεί η δημοσίευση, αυτή η ειδικότητα δεν υπάρχει πια και τα Μέσα επαφίενται στην εμπειρία των εσωτερικών συντακτών οι οποίοι όμως έχουν πολλές άλλες αρμοδιότητες. (Graves και Amazeen, 2019:3-4).

To εξωτερικό fact-checking που αφορά στην αξιολόγηση ενός ισχυρισμού ή ενός κειμένου που είναι ήδη δημόσιο, και όχι κάτι που κάποιος σκοπεύει να δημοσιοποιήσει. «Αυτός ο εξωτερικός ή «πολιτικός» έλεγχος γεγονότων δεν συνεπάγεται επομένως μόνο επαλήθευση αλλά και, δυνητικά, αντιπαράθεση: ο ελεγκτής γεγονότων εδώ υποστηρίζει δημόσια ή αμφισβητεί την αλήθεια ενός άλλου ατόμου ή οργανισμού». (Graves και Amazeen, 2019:5).

Το εξωτερικό fact-checking  συνδέεται κυρίως με το Ιντερνετ και τη διείσδυσή του τις  δύο τελευταίες δεκαετίες. Η διείσδυση αυτή έδωσε τη δυνατότητα στους πολίτες να ασκούν άμεσα και δημόσια κριτική στους πολιτικούς για τις θέσεις τους και στους δημοσιογράφους για τον τρόπο που παρουσιάζουν τα γεγονότα. Το FactCheck.org ιδρύθηκε το 2003 και τα PolitiFact και The Washington Post’s Fact Checker in 2007 ενώ το 2004 οι δημοσιογράφοι υιοθέτησαν τον όρο fact-checking .

Τέλος υπάρχει ο έλεγχος στους ίδιους του fact-checkers. Το fact-checking αντιμετωπίζει πολλά εμπόδια όπως η έλλειψη πρόσβασης σε πηγές, η μεροληψία των ερευνητών και των επιλογών, η απροθυμία αξιωματούχων να συνεργαστούν και άλλα. «Μερικές από τις σημαντικότερες προκλήσεις για τους fact-checkers ωστόσο προέρχονται από το πολιτικό περιβάλλον στο οποίο δρουν. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τους περιορισμούς που μπορεί να έχει ένας fact-checker στη Ρωσία του Πούτιν ειδικά τώρα που διεξάγεται πόλεμος ή στην Τουρκία του Ερντογάν ή στη Λευκορωσία. Ο έλεγχος στους ίδιους του fact-chekers είναι κάτι που γίνεται τα τελευταία χρόνια ειδικά όταν υπάρχουν αμφιβολίες για την αμεροληψία των οργανισμών που διεξάγουν τις έρευνες είτε από άλλους οργανισμούς είτε από οργανωμένες ομάδες ή άτομα.

Τα newsrooms είναι ο βασικός χώρος με τον οποίο συνδέονται οι οργανισμοί fact-checking στις ΗΠΑ. To 2016 to 90% των  fact-checkers προέρχονταν από κάποιο newsroom ενώ στον υπόλοιπο κόσμο το ποσοστό αυτό ήταν λιγότερο από 50%.Σε όλο τον κόσμο οι οργανισμοί fact-checking γεφυρώνουν τους τομείς της δημοσιογραφίας, του ακαδημαϊκού χώρου και της κοινωνίας των πολιτών. Προέρχονται δηλαδή από αυτούς του χώρους ή είναι συνεργασίες μεταξύ αυτών των χώρων.

Μέθοδοι fact-checking στο βίντεο και στις φωτογραφίες

Παρακάτω παρουσιάζουμε μερικές από τις μεθόδους που χρησιμοποιούν οι διάφοροι οργανισμοί για να ελέγξουν τις ειδήσεις και το οπτικοακουστικό περιεχόμενο.

Reverse image search στο Google. Για βίντεο παίρνουμε screenshot κάποια στιγμιότυπα  και κάνουμε αναζήτηση στο google ή στο tineye.com.

Αναζητάμε στοιχεία στη φωτογραφία ή στο βίντεο που να μας παραπέμπουν σε κάτι που μπορεί να τη/το διαψεύσει. Πχ αριθμούς πινακίδων, ταμπέλες, ονόματα οδών.

Χρήση των ψηφιακών χαρτών σε αντιπαραβολή με μια φωτογραφίες ή βίντεο.

Χρήση ειδικού λογισμικού όπως το  Who stole my pictures που αναζητά φωτογραφίες και σε άλλες μηχανές αναζήτησης.

Ειδικά για τα βίντεο αναζητούμε την πηγή και την ημερομηνία ανάρτησής του. Αν το βίντεο έχει αναρτηθεί πολλές φορές από διαφορετικούς χρήστες είναι μεγάλη η πιθανότητα να είναι fake. Αναζητούμε τα σχόλια κάτω από το βίντεο. Υπάρχει πιθανότητα κάποιος χρήστης να έχει δει το αυθεντικό βίντεο και να έχει βάλει και το αντίστοιχο link.

Αναζητούμε το αρχικό βίντεο για να διαπιστώσουμε αν αυτό που είδαμε ήταν όντως το αρχικό βίντεο ή απόσπασμα.

Social Media, λογισμικό

Χρήση ειδικού λογισμικού για την εξακρίβωση πχ στο twitter των λογαριασμών που είναι πιθανότερο να αναπαράγουν ψευδείς πληροφορίες και αναξιόπιστές πηγές.

Truth-O-Meter, PolitiFact’s

Chequeado

Full Fact

DukeReporter’s Lab

poynter.org

Βιβλιογραφία

Amazeen, M.A. (2017). Journalistic interventions: The structural factors affecting the global emergence of fact-checking. Journalism 95(1): 28–48.

Craves, L. και Amazeen, M.A.  (2019). Fact-Checking as Idea and Practice in Journalism, Journalism Studies, Political Communication Online Publication. Ανακτήθηκε από DOI: 10.1093/acrefore/9780190228613.013.808

Gans, H.J. (2003) Democracy and the News. New York: Oxford University Press.

Graves, L. (2016). Deciding what’s true: The fact-checking movement in American journalism. New York: Columbia University Press

Kovach, B. και Rosenstiel, T. (2001). The Elements of Journalism. New York: Crown Publishers.

McChesney, R.W. (2007). Communication Revolution: Critical Junctures and the Future of Media. New York: The New Press

Shapiro, S. P. (1990). Caution, this paper has not been fact checked! A study of fact

checking in American magazines. New York, NY: Gannett Center for Media Studies.

Sivek, S. C. και Bloyd-Peshkin, S. (2018). Where do facts matter? Journalism Practice, 12(4), 400–421.

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "ΠρΟΤΑση", Δεκέμβριος 2022