Τι ακριβώς συμβαίνει στη Βραζιλία; Γιατί ο διάδοχος του Τσάβες στη Βενεζουέλα κέρδισε στις πρόσφατες εκλογές τον δεξιό αντίπαλό του στο νήμα με διαφορά μόλις 1,6%. Γιατί η δημοτικότητα της Κριστίνα Φερνάντες στην Αργεντινή έχει πέσει στα χαμηλότερα επίπεδα. Γιατί ο "λάτιν σοσιαλισμός" της τελευταίας δεκαετίας, αρχίζει να φθίνει;

Φυσικά η απάντηση δεν είναι μονοδιάστατη, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα, την οποία μάλιστα αρκετοί οικονομολόγοι και πολιτικοί αναλυτές την είχαν προβλέψει.
Αναφέραμε παραπάνω τρείς χώρες που αποτελούν καθρέφτη της Νοτίου Αμερικής την τελευταία δεκαετία. Τη Βραζιλία και την Αργεντινή λόγω μεγέθους και τη Βενεζουέλα λόγω συμβολισμού και ιδεολογικής ηγεμονίας σε μια περιοχή που μέχρι πριν μια δεκαετία χαρακτηριζόταν -και ήταν - η πίσω αυλή των ΗΠΑ.
Τα επιτεύγματα των σοσιαλιστικών κυβερνήσεων στη Νότια Αμερική δεν μπορούν να αμφισβητηθούν ακόμη και από τους σφοδρούς επικριτές τους.
Η πολιτική της οικογένειας Κίρχνερ στην Αργεντινή έδωσε σους πολίτες πίσω την αξιοπρέπεια τους μετά τη χρεοκοπία του 2002, οι πολιτικές του Λούλα ντα Σίλβα στην Βραζιλία έβγαλαν από την ακραία φτώχεια 40 εκατομμύρια πολίτες και δημιούργησαν μια δυναμική μεσαία τάξη και ο Τσάβες στη Βενεζουέλα χρησιμοποίησε το πετρέλαιο για να μειώσει το ποσοστό των πολιτών που ζουν σε ακραία φτώχεια από το 40% στο μόλις 5,9%. Ανάλογα είναι τα επιτεύγματα και σε άλλες χώρες τις περιοχής που ακολούθησαν αυτό το οικονομικό μοντέλο όπως η Βολιβία και ο Ισημερινός.

Γιατί λοιπό ν οι πολίτες σε αυτές τις χώρες αντιδρούν; Η απάντηση ίσως να βρίσκεται στο βιβλίο του Σάμιουελ Χάντιγκτον "Πολιτική Τάξη σε Κοινωνίες που αλλάζουν" σχολίαζε πριν μερικές ημέρες το Businessweek . Ο Χάντιγκτον αμφισβήτησε τη άποψη των ότι η οικονομική και κοινωνική πρόοδος μπορούν να παράγουν σταθερές δημοκρατίες σε πρόσφατα απο-αποικισμένες χώρες. Υποστήριξε ότι, σε κοινωνίες που υφίστανται μεγάλες αλλαγές οι απαιτήσεις των πολιτών από τις κυβερνήσεις τους αυξάνονται ταχύτερα από τον ικανότητα των κυβερνήσεων να τις ικανοποιήσουν. Διαφορετικά, οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί δεν μπορούν να εξελιχθούν με την ταχύτητα που αυξάνουν οι προσδοκίες ενός κοινωνικού συνόλου που αποκτά καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, παιδεία και περισσότερη πληροφόρηση.
Η θεωρία του Χάντιγκτον είναι φυσικά ελλιπής αν δεν προσθέσουμε το γεγονός ότι αυτές οι οικονομίες δεν ζουν στον μικρόκοσμό τους. Σαφώς και υπερέβησαν το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης βρίσκοντας τοπικές λύσεις για την οικονομική ανάπτυξη, αλλά υπάρχουν σε ένα ευρύτερο περιβάλλον, σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία και ένα νομισματικό σύστημα που δεν ελέγχουν
Οπότε, με λίγα λόγια, η νεοκεϊνσιανή πολιτική τελειώνει εκεί που τελειώνουν τα δολάρια, εκεί που τελειώνουν οι υψηλές τιμές πετρελαίου και των πρώτων υλών, εκεί που τελειώνουν οι εξαγωγές, και πάει λέγοντας. Ο "λάτιν σοσιαλισμός" λειτουργεί όταν και ο διεθνής καπιταλισμός λειτουργεί. Τι γίνεται όμως όταν ο καπιταλισμός αναδιπλώνεται;
Ήρθε μάλλον η ώρα η λατινική Αμερική να νιώσει αυτή την κρίση που νιώθουν εδώ και χρόνια η Ευρώπη και οι ΗΠΑ. Οι οικονομικοί δείκτες έχουν αρχίσει να υποχωρούν, τα ξένα κεφάλαια να φεύγουν και φυσικά ο πληθυσμός, που όπως είδαμε παραπάνω κατέκτησε ένα υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης έχει πλέον καλύτερη παιδεία και πληροφόρηση , αρχίζει να αντιδρά.

Βραζιλία
Το όνειρο μπορεί να μην έγινε εφιάλτης, αλλά οπωσδήποτε ξεθώριασε. Η «ισχυρή Βραζιλία» της τούρμπο-ανάπτυξης 7% την εποχή του Λούλα, η οποία απαιτούσε να γίνει μόνιμο μέλος στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, και έκανε κουμάντο στη Νότια Αμερική έδωσε την θέση της σε μια χώρα γεμάτη γκρίνια, θυμό και εσωστρέφεια. Οι κινητοποιήσεις των περασμένων εβδομάδων θορύβησαν την κυβέρνηση της Ντίλμα Ρούσεφ καθώς πολύ γρήγορα πρόεδρος κατάλαβε ότι δεν είχε να κάνει με άλλη μία "εξέγερση της φαβέλας" αλλά με μια εξέγερση της μεσαίας τάξης, της ίδιας τάξης δηλαδή που είναι δημιούργημα της πολιτικής της προηγούμενης δεκαετίας. Η Βραζιλία αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα για το μέχρι που φτάνουν τα όρια μια «σοσιαλιστικής» διακυβέρνησης εντός ενός γενικότερου οικονομικού πλαισίου όπου κυριαρχούν οι νόμοι της ελεύθερης αγοράς.
Η Βραζιλία δημιούργησε την τελευταία δεκαετία μία νέα μεσαία τάξη και αυτό ήταν το σημαντικότερο επίτευγμα του Λούλα. Η δημιουργία της βασίστηκε σε κοινωνικές δαπάνες, στην αναδιανομή του εισοδήματος και στις υψηλές τιμές των εμπορευμάτων που εξήγαγε η χώρα. Έτσι οι κυβερνήσεις μπορούσαν να κόβουν χρήμα , ο κόσμος πήρε δάνεια και αύξησε την κατανάλωση με την κυβέρνηση να συνεχίζει την πολιτική των υψηλών κοινωνικών δαπανών. Μια τέτοια πολιτική που είναι εύκολη όταν η χώρα έχει ανάπτυξη 7,5% γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη όταν η οικονομία επιβραδύνει.
Πέρυσι το AEΠ της χώρας αυξήθηκε κατά μόλις 0,9% αντί 2,7% το 2011 και 7,5% το 2010. Η ανεργία παραμένει σε χαμηλά επίπεδα, 5,8% ενώ ο πληθωρισμός κυμαίνεται στο 6,5% (στα τρόφιμα είναι σχεδόν διπλάσιος). Οι πολίτες διαμαρτύρονται διαρκώς για την αύξηση των τιμών των καταναλωτικών προϊόντων, και το τελευταίο διάστημα κυρίως των εισαγόμενων τα οποία έχουν γίνει ακόμη ακριβότερα λόγω της υποχώρησης της ισοτιμίας του βραζιλιάνικου νομίσματος. Η οικονομία της Βραζιλίας εξαρτάτε από τις εξαγωγές σε ποσοστό μόλις 14%, οπότε καταλαβαίνει κανείς ότι το ασθενές νόμισμα ναι μεν θα πυροδοτήσει τις εξαγωγές αλλά η αύξηση αυτή δεν αρκεί για να καλύψει τις απώλειες. Και αυτό αν υπάρξει αύξηση, καθώς η Κίνα ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Βραζιλίας βρίσκεται επίσης σε φάση επιβράδυνσης και αναδίπλωσης.
Η ισοτιμία του βραζιλιάνικου νομίσματος υποχώρησε 8,4% το τελευταίο τρίμηνο σημειώνοντας τη μεγαλύτερη πτώση μεταξύ των αναδυόμενων αγορών ενώ το εμπορικό έλλειμμα, σωρευτικά έφτασε τα 6,15 δισεκατομμύρια δολάρια στο πρώτο εξάμηνο. Ταυτόχρονα - και αυτό είναι ο εφιάλτης όχι μόνο για τη Βραζιλία αλλά για όλη τη Νότιο Αμερική - η χώρα αντιμετωπίζει φυγή κεφαλαίων. Ξένα κεφάλαια φεύγουν από την Βραζιλία, αντίστοιχα τα βραζιλιάνικα φεύγουν από την Αργεντινή δημιουργώντας ένα σπιράλ νομισματικής κρίσης που μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με περιορισμούς και παράλληλη αγορά συναλλάγματος. Στην Αργεντινή και στη Βενεζουέλα ήδη συμβαίνει με μεγάλη ένταση.
Η κεντρική τράπεζα της Βραζιλίας, αυτό το μήνα παρενέβη με 5,7 δισεκατομμύρια δολάρια για να στηρίξει το νόμισμα της χώρας αλλά σύντομα εκτιμάται ότι θα χρειαστεί πολύ περισσότερα. Η Βραζιλία την προηγούμενη δεκαετία ήταν προορισμός για κεφάλαια που ζητούσαν υψηλές αποδόσεις καθώς το επιτόκιο ήταν μεταξύ 8% και 10%. Σήμερα η κατάσταση είναι διαφορετική και η πρόθεση της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας (FED) να βάλει φρένο στην ποσοτική χαλάρωση, η οποία γέμισε με δισεκατομμύρια δολάρια τις αναδυόμενες αγορές, κάνει τους κερδοσκόπους να αποσύρουν τα χρήματά τους αναζητώντας αλλού καλύτερες αποδόσεις.

Αργεντινή
Η Αργεντινή είναι πολύ πιο σοβαρή περίπτωση από τη Βραζιλία. Πριν από μερικούς μήνες ακούστηκε ξανά στους δρόμους του Μπουένος Άιρες ο εκκωφαντικός ήχος από της κατσαρόλες στην μεγαλύτερη διαδήλωση από το 2002. Η δημοτικότητα της προέδρου Κριστίνα Φερνάντες έχει πέσει στο 30% με την οικονομία της χώρας να έχει παγιδευτεί σε ένα φαύλο κύκλο υψηλού πληθωρισμού, φυγής κεφαλαίων και μείωσης τους εμπορικού πλεονάσματος, το οποίο η κυβέρνηση συγκρατεί με συνεχή περιοριστικά μέτρα.
Αν τώρα στα προβλήματα αυτά προσθέσουμε και την διαφαινόμενη κρίση στη Βραζιλία (μεγαλύτερου εμπορικού εταίρου της Αργεντινής) συμπεραίνουμε ότι η χώρα ετοιμάζεται για "ανώμαλη προσγείωση"
H αργεντίνικη οικονομία έχει μπει σε ένα φαύλο κύκλο, ο οποίος σχηματικά θα μπορούσε να περιγραφεί ως εξής: σταθερή μείωση του εμπορικού πλεονάσματος (λόγω άλματος των εισαγωγών και διψήφιου πληθωρισμού, που φέρνει πραγματική ανατίμηση του νομίσματος) - φυγή κεφαλαίων (λόγω προσδοκιών υποτίμησης) - μείωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων (συνέπεια απροθυμίας της κυβέρνησης να επιτρέψει ελεύθερη διακύμανση της ισοτιμίας) – νέες προσδοκίες υποτίμησης του νομίσματος - νέα φυγή κεφαλαίων και μείωση συναλλαγματικών αποθεμάτων. Ο πληθωρισμός «τρέχει» στο 23% και το νόμισμα της Βραζιλίας (κορυφαίου εμπορικού εταίρου της Αργεντινής) έχει υποτιμηθεί τον τελευταίο χρόνο πάνω από 20%.
Οι εξαγωγείς βρίσκονται στα πρόθυρα νευρικής κρίσης καθώς πρέπει να δουλέψουν με διπλή ισοτιμία. Η επίσημη ισοτιμία του πέσο με το δολάριο είναι περίπου 4,60 αλλά ο περιορισμός στην αγορά δολαρίων φτάνει την ισοτιμία στη μαύρη αγορά στο 6,30. Στις γειτονικές χώρες, που είναι σημαντικές εμπορικές εταίροι της Αργεντινής, το πέσο έχει υποτιμηθεί από τον Μάιο κατά 30%, κατά μέσο όρο. Η αγορά ακινήτων έχει πληγεί καθώς παραδοσιακά οι αγοραπωλησίες γίνονται σε δολάρια, ενώ φθίνουν διαρκώς οι επενδύσεις και πρωτίστως οι βραζιλιάνικες. Είναι μακρύς ο κατάλογος των βραζιλιάνικων εταιριών που εγκαταλείπουν την Αργεντινή μεταξύ αυτών κι η πετρελαϊκή Petrobras που πούλησε πρόσφατα το 48,5% που κατείχε στην εταιρία ηλεκτρικής ενέργειας EDESUR. Η Φερνάντες προσπαθεί να ισορροπήσει την κατάσταση με συνέχιση των δαπανών ώστε να πυροδοτήσει την εσωτερική κατανάλωση. (Ο λόγος φυσικά είναι και προεκλογικός καθώς βρισκόμαστε ενόψει εκλογών για το κογκρέσο) Το ερώτημα είναι μέχρι πότε θα λειτουργεί αυτή η πρακτική. Το πρώτο τρίμηνο η οικονομία της χώρας αναπτύχθηκε με ρυθμό 3% ακριβώς για τον λόγο που προαναφέραμε ενώ το εμπορικό πλεόνασμα μειώθηκε σχεδόν στο μισό (από ένα δις δολάρια στα 510 εκατομμύρια δολάρια)

Βενεζουέλα
Το πετρέλαιο ήταν το εργαλείο για να κάνει κοινωνική πολιτική ο Ούγκο Τσάβες από το 1999 μέχρι το θάνατό του. Σ αυτή την περίοδο οι επενδύσεις για το κοινωνικό κράτος σωρευτικά έφτασαν τα 330 δισεκατομμύρια δολάρια, περίπου 20% του ΑΕΠ, ενώ την προηγούμενη δεκαετία μόλις που άγγιξαν το 8%. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το ποσοστό των πολιτών που ζούσαν στα όρια της φτώχειας μειώθηκε από 70% το 1996 σε 23,9% το 2009, και των πολιτών που ζουν σε ακραία φτώχεια από 40% σε 5,9%.
Η ανεργία βρίσκεται στο 7% ενώ έχει τριπλασιασθεί ο αριθμός των πολιτών που έχουν ενταχθεί στο συνταξιοδοτικό σύστημα.
Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι το μοντέλο Τσάβες πέτυχε το στόχο του αλλά σήμερα τόσο η οικονομία όσο και η υποστήριξη στον διάδοχο του Τσάβες Νικολάς Μαδούρο έχουν αρχίσει να υποχωρούν. Η ανάπτυξη έχει καθηλωθεί και ο πληθωρισμός αυξάνει. Κι αυτά με το πετρέλαιο στα 104 δολάρια. Το ενδεχόμενο μιας πτώσης των τιμών του πετρελαίου είναι ο εφιάλτης του Μαδούρο. Μια δωδεκαετία σοσιαλιστικής διακυβέρνησης και ένα μοντέλο οικονομίας που βασίστηκε στο δολάριο μέσω πετρελαίου έχει φτάσει στα όρια της.
Η έλλειψη σκληρού νομίσματος δυσκολεύει τις επιχειρήσεις να εισάγουν και τα προϊόντα λόγω υψηλού πληθωρισμού και υποτίμησης του νομίσματος είναι πανάκριβα πλην αυτών που είναι στη διατίμηση (Η υποτίμηση του νομίσματος τα τελευταία 14 χρόνια κατά 90% υποχρεώνει την κυβέρνηση να πριμοδοτεί διαρκώς τα προϊόντα πρώτης ανάγκης)
Ακόμη και εκεί όμως υπάρχουν ελλείψεις και ο κόσμος δυσκολεύεται να βρει από αλεύρι μέχρι χαρτί τουαλέτας . Πολλά σουπερμάρκετ εμφανίζουν εικόνες πρώην ανατολικής χώρας με τις τεράστιες ουρές για την αγορά ειδών πρώτης ανάγκης. Χειρότερη είναι η κατάσταση στις εξαγωγές (εκτός πετρελαίου) οι οποίες έπεσαν στο χαμηλότερο επίπεδο από το 2009 (37% μείωση σε σχέση με πέρυσι). Το εμπορικό πλεόνασμα βασίζεται αποκλειστικά στο πετρέλαιο αλλά η αγορά έχει παραλύσει με τους εμπόρους να ψάχνουν απεγνωσμένα για δολάρια αγοράζοντάς τα μέχρι και 5 φορές ακριβότερα στην μαύρη αγορά.