Τα παρατράγουδα ξεκίνησαν από το αεροδρόμιο. Τα 60 ευρώ της βίζας έπρεπε να πληρωθούν σε λιβυκά δηνάρια και περασμένα μεσάνυχτα το ανταλλακτήριο συναλλάγματος ήταν κλειστό. Τα πέντε ATM του αεροδρομίου ήταν όλα εκτός λειτουργίας και κάτι μουσάτοι είχαν αρχίσει να με κοιτούν περίεργα...Μάθημα πρώτο, λοιπόν. Στη Λιβύη μην απελπίζεσαι ποτέ. Πάντα θα βρεθεί μια λύση, συνήθως κάποιος να σε βοηθήσει, έτσι απλά γιατί έχεις ανάγκη από βοήθεια.
Τα δύο παιδιά που ήρθαν να με μαζέψουν από το αεροδρόμιο ξηλώθηκαν και επειδή τα χρήματα δεν έφταναν, ο Χουσέιν με τον οποίο συνταξιδεύαμε, Λίβυος γιατρός που ζει στην Ελλάδα -πρώτη φορά τον έβλεπα- τσόνταρε τα υπόλοιπα.
Η συνέχεια είχε περισσότερο ενδιαφέρον. Ο οδηγός του αυτοκινήτου είχε το ένα χέρι του στον γύψο αλλά οδηγούσε σαν τον Σουμάχερ. Κάποια στιγμή ανάβει ένα τσιγάρο με χασίς και χτυπάει και το κινητό του.Με σπασμένο το ένα χέρι, κάπνιζε, μιλούσε στο τηλέφωνο και οδηγούσε σαν τρελός.
Μάθημα δεύτερο, που θα το μάθω καλά τις επόμενες ημέρες. Το πιο επικίνδυνο πράγμα στη Λιβύη δεν είναι οι σφαίρες, αλλά η οδήγηση.Έκλεισε ήδη ένας χρόνος από τη σύλληψη και τον μυστηριώδη θάνατο του Καντάφι στα χέρια των διωκτών του και οι Λίβυοι μπορούν να νιώσουν τι θα πει να μιλάς ελεύθερα. Τουλάχιστον αυτό το κέρδισαν. Και ακόμη και οι πιο συγκρατημένοι στις διάφορες συζητήσεις -τους οποίους οι Λίβυοι χαρακτηρίζουν συλλήβδην "κανταφικούς"- θα το παραδεχθούν.
Συχνά όμως συμβαίνει το αντίστροφο, θα μου εκμυστηρευτεί δημοσιογράφος, στέλεχος τηλεοπτικού σταθμού. "Ο δημοσιογράφος για παράδειγμα σήμερα στη Λιβύη περπατά σε ναρκοπέδιο. Δεν ξέρει πότε θα εκραγεί μια νάρκη. Στην αρχή ήξερες πού ήταν οι νάρκες, πού ήταν τα όριά σου. Μπορούσες να μιλήσεις ή να το βουλώσεις. Τώρα όλα επιτρέπονται και ταυτόχρονα όλα απαγορεύονται..."
Χάος στους δρόμους
Οι δρόμοι της Τρίπολης είναι μέσα στη βρωμιά και στα σκουπίδια. Οι υπηρεσίες καθαριότητας υπολειτουργούν ή δεν λειτουργούν καθόλου. "Ποιός θα πάει να μαζέψει σκουπίδια αν δεν έχει τον βούρδουλα πάνω από το κεφάλι του;" παραδέχονται οι ντόπιοι. Μόνο οι Αφρικανοί μετανάστες κάνουν τέτοιες δουλειές και γενικότερα όλες τις "χαμαλοδουλειές". Ο ρατσισμός για τους μαύρους μη Λίβυους είναι πολύ έντονος στη λιβυκή κοινωνία. Στη διάρκεια της επανάστασης, οι μαύροι είχαν εξαφανιστεί από τους δρόμους των πόλεων. Οι ντόπιοι άλλοτε τους θεωρούσαν αποσκιρτήσαντες μισθοφόρους από αυτούς που είχε φέρει ο Καντάφι -και τους εκτελούσαν με συνοπτικές διαδικασίες- και άλλοτε απλά ξεσπούσαν την οργή τους στον πιο αδύναμο, τον μετανάστη, όπως συμβαίνει συχνά όταν ο καταπιεσμένος αποκτήσει ξαφνικά εξουσία.
Τα σκουπίδια όπως λέγαμε είναι πρόβλημα. Αλλά δεν θα είναι για πολύ, μου λέει Λίβυος που έζησε χρόνια στην Ελλάδα και τώρα έχει επιστρέψει και έχει μπει για τα καλά στον κρατικό μηχανισμό.
Οι ξένες εταιρίες μπορεί να διστάζουν ακόμα να ξεκινήσουν επενδύσεις γιατί δεν έχει αποκατασταθεί η ασφάλεια, αλλά τη διαχείριση των απορριμμάτων ήδη την πήραν, γιατί καταλαβαίνεις ότι εκεί υπάρχει πολύ χρήμα.. "Προσπάθησε και ένας Έλληνας να μπει σφήνα για να πάρει κάποιο κομμάτι αλλά δεν τα κατάφερε".
Ασφάλεια
Σε αντίθεση με ότι συμβαίνει στην Αίγυπτο η "Αραβική Άνοιξη" στη Λιβύη δείχνει να εξελίσσεται ομαλά. Δεν πρέπει όμως κανείς να έχει την ψευδαίσθηση ότι η επανάσταση τελείωσε. Η χώρα είναι τυχερή, έχει πετρέλαια, κι αυτό διευκολύνει αρκετά τα πράγματα καθώς η λογική του "λεφτά υπάρχουν" δεν είναι απλά μια κούφια υπόσχεση -για να θυμηθούμε και τα δικά μας- αλλά μια πραγματικότητα που βοηθά να γίνονται ευκολότερα συμβιβασμοί και να είναι προς το συμφέρον όλων η γρήγορη αποκατάσταση της ασφάλειας, ώστε να μπορέσουν όλοι να απολαύσουν τα "καλά" του πετρελαίου. Για τον παρατηρητή που θα επιχειρήσει να προσεγγίσει τη Λιβύη σήμερα και να μπει λίγο πιο βαθιά στη λιβυκή κοινωνία, αυτό που έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από το πολιτικό παιχνίδι της νομής της εξουσίας, τη μοιρασιά των πετρελαίων, το πώς η Δύση μεσοπρόθεσμα θα επιχειρήσει να δέσει τη χώρα στο άρμα της για να βρει πρόσφορο έδαφος να κάνει μπίζνες, είναι το πώς η ίδια η κοινωνία αντιλαμβάνεται την ελευθερία. Το πώς οραματίζεται το μέλλον της και πώς βιώνει αυτή την πρώτη μετεπαναστατική περίοδο.
Η απάντηση είναι ότι οι Λίβυοι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν έχουν ιδέα για το τι σημαίνει ελεύθερη αγορά και ανταγωνισμός. Η συνεργασία μαζί τους σε επαγγελματικό επίπεδο είναι ένα δράμα. Είναι αφερέγγυοι, δεν έρχονται ποτέ στην ώρα τους και όταν έρχονται είναι απροετοίμαστοι. Τα πάντα λειτουργούν με τον αυτόματο πιλότο και τη βεβαιότητα ότι την κρίσιμη στιγμή που κάτι θα πάει στραβά… ε, έχει ο Αλλάχ.
Μέχρι τώρα σε οικονομικό επίπεδο τα πράγματα ήταν εύκολα. Η χώρα είχε και συνεχίζει να έχει εμπορικά πλεονάσματα με τα οποία χρηματοδοτούσε το κοινωνικό κράτος, το Δημόσιο, τον στρατό και επιδοτούσε μια σειρά από καταναλωτικά προϊόντα. Από τα ράφια των σούπερ μάρκετ δεν λείπει τίποτα. Γιατί λοιπόν να δουλεύουν από το πρωί μέχρι το βράδυ;
Αρκετοί Λίβυοι έχουν αρχίσει να ανησυχούν ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να χάσουν όλα αυτά τα προνόμια.Τα πλεονάσματα θα χρηματοδοτούν για όσο καιρό υπάρχουν το κράτος, όμως το ερώτημα είναι για πόσο καιρό ακόμη θα υπάρχουν πλεονάσματα. Το καθεστώς με τα πετρέλαια δεν έχει ξεκαθαριστεί ακόμη, οι ιδιωτικοποιήσεις δεν έχουν ξεκινήσει και η χώρα χρειάζεται επειγόντως έργα υποδομής, γιατί τα τελευταία έγινα πριν από 20 χρόνια. Γι’ αυτό που είναι πάντως σίγουροι είναι πως το ΝΑΤΟ και οι Δύση δεν ήρθαν στη Λιβύη για να ρίξουν τον Καντάφι από την καλή τους την καρδιά. Αργά ή γρήγορα θα έρθει και η ώρα του λογαριασμού.
Κοινωνικό Ισλάμ
Αυτό που πρέπει επίσης να επισημάνουμε είναι ότι η Λιβύη είναι μία χώρα με πολύ ισχυρό το "κοινωνικό Ισλάμ". Προκαλεί εντύπωση πώς μετά από 42 χρόνια Καντάφι, ο οποίος είχε κλείσει της μαδράσες (ισλαμικά σχολεία) και είχε θέσει αυστηρούς περιορισμούς στους μουλάδες, η Λιβύη παραμένει μια βαθιά ισλαμική χώρα.
"Είναι θέμα παράδοσης", θα μου πουν σχεδόν όλοι με τους οποίους μίλησα. Ακόμη και τα νέα παιδιά, αν τα ρωτήσεις, θα σου πουν "πάνω απ’ όλα το Κοράνι", θεωρώντας την θρησκεία τώρα που έπεσε ο Καντάφι σαν το τελευταίο οχυρό για να μην πάρει η χώρα "τα κακά της Δύσης".
"Αυτή η κυβέρνηση θα κάνει το καλύτερο βασιζόμενη στον νόμο, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία, την πίστη στον Θεό και ένα κράτος θα βασίζεται στο Ισλάμ", είπε στην πανηγυρική ομιλία του ο Αλί Ζιντάν, ο νέος πρωθυπουργός που ορκίστηκε πρόσφατα και που μέσα στον επόμενο χρόνο θα πρέπει να φέρει προς ψήφιση το νέο σύνταγμα. Η βάση του Συντάγματος θα είναι το Κοράνι. Αυτό είναι αδιαπραγμάτευτο και το τόνισαν ιδιαίτερα σχεδόν όλοι οι συνομιλητές μου, μεταξύ των οποίων ο Σουλεϊμάν Αλ Σάχλι, πρώην υπουργός Παιδείας, και αρκετοί ανώτεροι στρατιωτικοί.
Βέβαια αυτό δεν είναι μόνο θέμα παράδοσης, γιατί αν δει κάποιος τους συσχετισμούς στη Βουλή και το Γενικό Εθνικό Συμβούλιο, θα διαπιστώσει ότι κανείς δεν μπορεί να προχωρήσει μόνος του χωρίς τη στήριξη των ισλαμικών κομμάτων.
Εύκολα όμως μπορείς να δει κανείς την αντίφαση στην οποία έχει παγιδευτεί η νεολαία που από τη μια θαυμάζει την Τουρκία και το Ντουμπάι ως πρότυπο κράτους με μετριοπαθές Ισλάμ, από την άλλη δεν θα δεχόταν ποτέ να δει στην γειτονιά του μπαρ, ή οι άντρες τις αδερφές τους να κυκλοφορούν το βράδυ στο δρόμο.
Γυναίκες δύσκολα βλέπεις στους δρόμους ασυνόδευτες, το αλκοόλ απαγορεύεται δια ροπάλου, το ραμαζάνι τηρείται πιστά, η Παρασκευή είναι νεκρή μέρα κτλ. Φυσικά όμως τα πάντα γίνονται και τα πάντα επιτρέπονται... αρκεί να γίνονται στα κρυφά. Το Γκαργκαρίς είναι μια κακόφημη γειτονιά στο κέντρο της Τρίπολης με στενούς άθλιους χωματόδρομους, όπου η αστυνομία δεν περνά ούτε απ’ έξω.
Ναρκωτικά, αλκοόλ
Το αυτοκίνητό μας μπήκε προσεκτικά και αφού κάποιοι από την παρέα Λίβυων στην οποία βρισκόμουν έκανε τις απαραίτητες συνεννοήσεις, κινήθηκε προσεκτικά προς το κέντρο της συνοικίας.
Ένας τύπος βγήκε από ένα σπίτι και έδωσε στον οδηγό μας πέντε κομμάτια χασίς αντί 30 δηναρίων (κάτι λιγότερο από 20 ευρώ). Λίγο παρακάτω, ένας άλλος τύπος βγήκε από ένα σπίτι και έβαλε μέσα στο αμάξι ένα καφάσι μπύρες. Τυνησιακές μπύρες που τις χρέωνε περίπου δύο ευρώ το κουτάκι των 200ml...
Για την κάλυψη των υπολοίπων... αναγκών τα πράγματα είναι επίσης εύκολα. Με ένα τηλεφώνημα ένα αυτοκίνητο έρχεται έξω από το σπίτι σου και διακριτικά φροντίζει να έχεις γυναικεία συντροφιά για κάποιες ώρες. Συνήθως οι ιερόδουλες είναι από τις υποσαχάριες χώρες. Και το "ψωνιστήρι " όμως είναι σχετικά εύκολο. Γίνεται σε συγκεκριμένα σημεία και έχει κανόνες.
Η "δουλειά" γίνεται ως εξής: Ένας από την παρέα πάει σε κάποιο εστιατόριο, καφετέρια ή ξενοδοχείο που μαζεύονται παρέες με κοπέλες -όλοι τα ξέρουν και κάνουν πως δεν τα ξέρουν- παίρνει μαζί του μερικές κοπέλες και τις πάει διακριτικά σε κάποιο σπίτι έξω από την πόλη. Οι υπόλοιποι άντρες της παρέας έχουν φροντίσει για φαγητά, ουίσκι και τα υπόλοιπα και το πάρτι κρατά μέχρι το πρωί. Τα κορίτσια φυσικά πληρώνονται ξεχωριστά για τις υπηρεσίες τους.
Οι λιγότερο προνομιούχοι, νέοι ως επί το πλείστον, τη βγάζουν με τον τρόπο που περιγράψαμε παραπάνω ή μαζεύονται σε σπίτια αντροπαρέες , καπνίζουν χασίς και πίνουν μπόχα, το τοπικό τσίπουρο που φτιάχνεται παράνομα και βρωμάει σαν εντομοκτόνο. Αυτά γίνονται συνήθως τις Πέμπτες και την άλλη μέρα όλοι μαζί πάνε στο τζαμί για την προσευχή της Παρασκευής σαν καλοί μουσουλμάνοι... Αν τώρα έχεις την τύχη να σε πάρει είδηση κάποιος φανατικός μουσουλμάνος, τότε μάλλον θα έχει πρόβλημα. Έρχεται η αστυνομία -ή ο στρατός που ακόμη εκτελεί χρέη αστυνομίας- και τους συλλαμβάνει όλους. Τύχαμε μάλιστα σε μια τέτοια περίπτωση έξω από την Τρίπολη, όπου τρεις ιερόδουλες συνελήφθησαν μαζί με τους προαγωγούς τους από το στρατό και διαπομπευόμενες οδηγούνταν πάνω στην καρότσα αγροτικού αυτοκινήτου στο αστυνομικό τμήμα.
Είναι δύσκολο να είσαι γυναίκα
Η πτώση του Καντάφι και η επιστροφή των ισλαμιστών στο προσκήνιο -έστω και αν είναι μετριοπαθείς- δεν είναι μια ευχάριστη εξέλιξη για τις γυναίκες. "Μπορεί να οδηγείς στο δρόμο το αυτοκίνητό σου και στο φανάρι να σε σταματήσει κάποιος μουσάτος και να σε κατεβάσει κάτω λέγοντας σου ότι παραβαίνεις τη σαρία", θα μου πει η Μαουάντα από τη Βεγγάζη. "Αυτό επί Καντάφι ήταν αδύνατο να συμβεί".
"Πρέπει να παραδεχθούμε ότι μετά την επανάσταση οι ελευθερίες της γυναίκας περιορίστηκαν γιατί κυριάρχησαν κάποιες ιδεολογίες που ήθελαν τη γυναίκα μόνο μέσα στο σπίτι", θα μου πει η Σουμάγια Τάνγκο, ιδιωτική υπάλληλος. "Το πρόβλημα είναι πως η κοινωνία μας ανδροκρατείται, βασίζεται στη θρησκευτική παράδοση. Εγώ ήμουν αθλήτρια και αναγκάστηκα να σταματήσω. Δεν με σταμάτησε ο Καντάφι από τον αθλητισμό αλλά οι γονείς μου... Δεν θέλουμε να γίνουμε Αφγανιστάν και δεν θέλουμε εδώ τους ισλαμιστές", συμπληρώνει η Χαντίζα Μπάρκα, δημοσιογράφος.
Στρατός, αστυνομία
Λέγαμε παραπάνω ότι δεν πρέπει να έχει κανείς την ψευδαίσθηση πως η επανάσταση τελείωσε. Αυτό όντως ισχύει και αυτό θα κρίνει και το προς τα πού θα πάει η κατάσταση πολιτικά και κοινωνικά στα επόμενα δύο χρόνια. Ο λαός θεωρητικά έχει ακόμη τα όπλα στην κατοχή του. Τι σημαίνει αυτό; Δεν υπάρχει ένας ενιαίος στρατός. Υπάρχουν αυτή τη στιγμή στη Λιβύη τουλάχιστον 200 κατίμπες (τάγματα στρατού, ή και συντάγματα) οι οποίες είναι αυτοδιοικούμενες. Δεν λαμβάνουν εντολές από μια κεντρική διοίκηση, ελέγχουν ολόκληρες περιοχές για τις οποίες έχουν την ευθύνη της ασφάλειας και συχνά παίζουν τον ρόλο της αστυνομίας, η οποία είναι διαλυμένη.
Οι κατίμπες απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη του λαού και έχουν εντάξει στους κόλπους τους πολλούς εθελοντές από την εποχή της επανάστασης. Πώς αφοπλίζεις λοιπόν έναν τέτοιο στρατό που δεν ελέγχεται; Ακόμη και στην ορκωμοσία του Ζιντάν, ένοπλοι από κάποιες Κατίμπες εισέβαλαν στο κοινοβούλιο διαμαρτυρόμενοι για κάποια πρόσωπα της κυβέρνησης που τα χαρακτήριζαν ως "κανταφικούς".
Για τα επόμενα δύο χρόνια οι κατίμπες θα παραμείνουν ως έχουν και μετά όσοι εθελοντές θελήσουν θα μπορούν να γίνουν μόνιμοι στο στρατό ή να επιστέψουν στην πολιτική ζωή. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο στοίχημα της νέας πολιτικής ελίτ, αλλά και των δυτικών χωρών που βιάζονται να κάνουν μπίζνες. Το στοίχημα δηλαδή δεν είναι να ελεγχθούν οι φανατικοί ισλαμιστές, που άλλωστε τα ποσοστά τους είναι μονοψήφια, αλλά ο πάνοπλος λαϊκός στρατός που δείχνει να έχει πάρει στα σοβαρά το ρόλο του -μέχρι αποδείξεως του εναντίου. Όπως λέει και ο Μοναχέτ αλί Μανσούρ, διοικητής μιας από τις κατίμπες της Τρίπολης, "ο λιβυκός λαός είναι πλέον επαναστατημένος και δεν πρόκειται ούτε να τον εκμεταλλευτεί ούτε να τον κοροϊδέψει καμιά άλλη κυβέρνηση». Μένει να το δούμε.
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό HOT DOC 27-12-2013