Και έκανα δυο διαπιστώσεις.
Πρώτον, πόσο το συγκεκριμένο γεγονός αναδεικνύει την πόλωση που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία και πόσο ο θάνατος ενός ιστορικού ηγέτη που ταυτίστηκε με το υπαρκτό αλλά και το ύστερο σοσιαλισμό, γίνεται αφορμή για πολιτική αντιπαράθεση, κάποτε σοβαρή αλλά τις περισσότερες φορές αντιπαράθεση καφενείου. Καλή είναι η πολιτική αντιπαράθεση έστω και ανώριμη. Πολύ καλύτερη από την πολιτική αφασία που για χρόνια ήταν βυθισμένη η κοινωνία μας.
Δεύτερη διαπίστωση, πόσο άγνοια υπάρχει για το τί ήταν ο Φιντέλ Κάστρο, τί πέτυχε ή δεν πέτυχε στην Κούβα, τί σωστό και τί λάθος έκανε και τελικά μέσα σε τί διεθνές πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο έκανε όσα έκανε. Γιατί αυτό είναι που καθορίζει και την πορεία του και την αξιολόγησή μας, πενήντα χρόνια μετά.
Η άγνοια αυτή οδηγεί σε αντιπαράθεση και κριτική με γηπεδικούς όρους.
Μπορεί να γίνει αντικειμενική αξιολόγηση του φαινομένου “Φιντέλ Κάστρο”; Όσο μπορεί να γίνει και για την πάλη των τάξεων. Γιατί αυτό ήταν και συνεχίζει να είναι η κουβανική επανάσταση, που επιβίωσε της πτώσης του τείχους και της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης όχι μόνο οικονομικά αλλά και πολιτικά σε ένα ιδιαίτερα εχθρικό περιβάλλον, απομονωμένη για χρόνια πριν αρχίσουν να αναδύονται οι αριστερές κυβερνήσεις στην Λατινική Αμερική στις οποίες βρήκε στήριγμα. Και όταν λέμε πάλη των τάξεων μην πάει το μυαλό μας σε θεωρίες και ιδανικές κοινωνίες. Η Κούβα είναι ένα σοσιαλιστικό πείραμα που απέχει πολύ από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.
Αν απαντήσουμε στο ερώτημα, γιατί η Κούβα άντεξε και αντέχει στην εποχή την παγκοσμιοποίησης να εφαρμόζει ένα διαφορετικό μοντέλο, ίσως καταφέρουμε να απαντήσουμε τί ήταν τελικά ο Φιντέλ Κάστρο και τί κατάφερε ή δεν κατάφερε να κάνει
Βρέθηκα στην Κούβα πριν αρκετά χρόνια και τα οικονομικά μου τότε μου επέτρεπαν και να μείνω αρκετά αλλά και να νοικιάσω ένα αυτοκίνητο για να ταξιδέψω στην ενδοχώρα όσο περισσότερο μπορούσα. Διαπίστωσα ότι ο “τροπικός σοσιαλισμός” δεν ήταν διόλου, ας πούμε... βαρετός, όπως στις πρώην Ανατολικές χώρες από τις οποίες επίσης είχα εμπειρία.
Ναι εντάξει, τα παράπονα υπήρχαν, όπως υπάρχουν και θα υπάρχουν σε όποια χώρα και αν ζει κανείς και νομίζω ότι είναι κάπως άδικο να κρίνουμε τον Καστρισμό με πολιτικά και κοινωνικά κριτήρια του σήμερα. Ο Καστρισμός ανταποκρινόταν σε ένα διεθνές περιβάλλον μια παγκόσμια οικονομία που σε σύγκριση με το σήμερα είναι η μέρα με τη νύχτα.
Η μεγάλη αλλαγή
Μέχρι το 1959 που πήρε την εξουσία ο Κάστρο η Κούβα ήταν μια τριτοκοσμική χώρα πλην της Αβάνας όπου κυριαρχούσε το δολάριο, τα καζίνο και η μαφία. Και φυσικά η μετάβαση δεν ήταν ούτε εύκολη ούτε αναίμακτη. Και εθνικοποιήσεις έγιναν και απαλλοτριώσεις, και εκτελέσεις αξιωματούχων και υποστηρικτών του παλιού καθεστώτος.
Ότι δηλαδή γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις μιας βίαιης μετάβασης. Μας αρέσει δεν μας αρέσει η επανάσταση δημιουργεί Δίκαιο. Και ο Κάστρο εφόσον είχε την στήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας των Κουβανών δημιούργησε Δίκαιο και ένα νέο σύστημα. Γιατί δεν ήταν σοβιετικός πράκτορας αλλά προέκυψε μέσα από τα σπλάχνα του κουβανικού λαού και μιας μακράς περιόδου πολιτικού αγώνα.
Ήταν κομμουνιστής θα πουν οι επικριτές του. Ο Κάστρο δεν είχε τέτοια πρότυπα. Το πρότυπό του ήταν ο Χοσέ Μαρτί, ήρωας του αγώνα της ανεξαρτησίας της Κούβας - ο οποίος μάλιστα θαύμαζε την Αμερική, το πολιτικό της σύστημα, το γεγονός ότι είχε Σύνταγμα - και ο Μπολίβαρ. Το ότι έπεσε στα νύχια των Σοβιετικών ήταν αναπόφευκτο από τη στιγμή που οι ΗΠΑ δεν είχαν καμία διάθεση να συνδιαλλαγούν με μια κυβέρνηση που δεν θα είναι απολύτως υποτελής σε αυτές. Άλλωστε έτσι είχαν μάθει μέχρι τότε να κάνουν στη Λατινική Αμερική. Να διορίζουν κυβερνήσεις, να οργανώνουν πραξικοπήματα και γενικά να κάνουν ότι θέλουν.
Ο Κάστρο δεν είχε επιλογές. Ή θα επέστρεφε στο παλιό σύστημα ή θα αναζητούσε αλλού συμμάχους και αγορές για τη ζάχαρη που ήταν η πηγή εισοδήματος για το νησί, καθώς η μονοκαλλιέργεια είχε επιβληθεί όπως και σε πολλές άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής (αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία). Χωρίς συνάλλαγμα, χωρίς βιομηχανικά προϊόντα, χωρίς πετρέλαιο η Κούβα ήταν καταδικασμένη και η Σοβιετική Ένωση της πρόσφερε εναλλακτική και επίσης ασφάλεια, κοινώς “νταβατζιλίκι” για μια πιθανή εισβολή των ΗΠΑ. Οι Κουβανοί συχαίνονταν τους Ρώσους. Δεν είχαν καμία σχέση με τη σοβιετική στρατικοποίηση της κοινωνίας η οποία ποτέ δεν κατάφερε να επιβληθεί στο νησί.
Ας ήταν οι Αμερικανοί λιγότερο αδιάλλακτοι τότε και ίσως η ιστορία να είχε γραφτεί διαφορετικά.
Οι αντικαθεστωτικοί στην Κούβα κυνηγήθηκαν. Κάποιες φορές ο Κάστρο άνοιγε τα σύνορα για να φύγουν όσοι ήθελαν και συνέχιζε με αταλάντευτο τρόπο την αναδιοργάνωση του παραγωγικού μοντέλου της χώρας, με τη σημαντική σοβιετική βοήθεια.
Επίσης κυνηγήθηκαν και οι ομοφυλόφιλοι και έτυχαν βάναυσης συμπεριφοράς σε στρατόπεδα στα οποία υπηρετούσαν όσοι δεν έκαναν την υποχρεωτική θητεία τους στο στρατό. Κακώς ωστόσο αυτό συχνά αποδίδεται στον Τσε Γκεβάρα καθώς τα πρώτα τέτοια στρατόπεδα άνοιξαν όταν ο Γκεβάρα είχε ήδη παραιτηθεί από τα πολιτικά του αξιώματα και είχε φύγει για το Κογκό και στη συνέχεια για την Βολιβία.
Το γεγονός των διακρίσεων και του διωγμού των gay βλέποντάς το σήμερα από απόσταση δεν μπορεί παρά να προκαλεί φρίκη , προσέξτε όμως, - χωρίς αυτό να δικαιολογεί την macho λογική που επικρατούσε στο νησί - μιλάμε για μια εποχή στη δεκαετία του ΄60 και του ΄70 που οι gay θεωρούνταν περιθώριο παντού στον κόσμο. Στις ΗΠΑ ο Νίξον έλεγε πχ ότι μπορεί να δεχθεί να παντρεύονται “μαύροι με λευκούς άλλα όχι και ομοφυλόφιλοι” και ο πρόεδρος Τζόνσον είχε υπογράψει νόμο που απαγορευόταν η είσοδος σε μετανάστες gay στις ΗΠΑ, για να μην θυμηθούμε τους μεγάλους αγώνες στο Σαν Φρανσίσκο για τα δικαιώματα των LGBT.
Αυτά φυσικά σήμερα αποτελούν παρελθόν και η Κούβα είναι από τις πιο προωθημένες χώρες στα LGBT θέματα, με τις εγχειρήσεις αλλαγής φύλλου να γίνονται με έξοδα του κράτους ενώ στη εθνοσυνέλευση εκλέγονται και τρανσέξουαλ βουλευτές.
Το διεθνές πλαίσιο
Ο Κάστρο ηγήθηκε της Κούβας σε μια περίοδο που η υπόλοιπη Λατινική Αμερική κυριολεκτικά μαστίζονταν από την πείνα, τους εμφυλίους, την απόλυτη εκμετάλλευση και τις δικτατορίες.
Σε αυτή την περίοδο κατάφερε να φτιάξει το καλύτερο σύστημα υγείας, το καλύτερο σύστημα παιδείας, να γίνει πρωτοπόρος στην βιοτεχνολογία και στην φαρμακευτική έρευνα. Και ακριβώς μερικά μίλια ανατολικά του η κατάσταση ήταν τριτοκοσμική.
Σήμερα ο αναλφαβητισμός στην Κούβα είναι μηδέν, ανασφάλιστοι δεν υπάρχουν και έχει το μεγαλύτερο ποσοστό γιατρών σε όλο τον κόσμο. Από αυτή την άποψη η επανάσταση πέτυχε. Δεν μπορούν να το αμφισβητήσουν ούτε οι αντίπαλοι του. Πολιτικά βέβαια αυτό έγινε συχνά με σιδερένια πυγμή. Η ταξική πάλη άλλωστε δεν είναι “φιλολογικό τέιον”. Έχει θύματα και συχνά δεν έχει happy end. Είτε αυτό λέγεται κυνηγημένος αντιφρονούντας στην Κούβα, είτε άστεγος ή αυτόχειρας σε κάποια χώρα της Ευρώπης με οικονομική κρίση. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μια “παράλογη κανονικότητα”...
Όπως έλεγε και ο Κάστρο “η ιδεολογία εφαρμόζεται μόνο αν πάρεις την εξουσία και όταν πάρεις την εξουσία σπάνια η ιδεολογία επιβιώνει”
Η δύσκολη περίοδος
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης κόπηκε και η οικονομική βοήθεια. Τότε ήταν που όλοι σκέφτηκαν πως η Κούβα θα καταρρεύσει και αυτή με τη σειρά της.
Με όρους Ευρώπης θα λέγαμε ότι η χώρα μπήκε σε σκληρό μνημόνιο. Η κατάσταση έγινε πολύ δύσκολη σύντομα. Ο Κάστρο είχε δύο επιλογές. Είτε να ανοίξει την αγορά, να εκδώσει ομόλογα, δηλαδή να δημιουργήσει χρέος, ξένους δανειστές κτλ να συμβιβαστεί με τις ΗΠΑ και να παραδώσει τελικά την εξουσία, είτε να “εφαρμόσει το μνημόνιο” με παράλληλη αναδιοργάνωση της παραγωγής, ενέσεις καπιταλισμού όπως οικογενειακές επιχειρήσεις, (εδώ μέχρι και ο Λένιν το έκανε, ο Κάστρο θα κώλωνε;) και αναζήτηση νέων συμμάχων. Στην πρώτη περίπτωση η έξοδος από την κρίση θα ήταν γρήγορη αλλά η χώρα θα έχανε την ανεξαρτησία της. Στη δεύτερη θα υπέφερε για μια μακρά περίοδο αλλά θα παρέμενε μια ανεξάρτητη, όσο ανεξάρτητη μπορούσε να είναι σε αυτή την κατάσταση, χώρα.
Ο Κάστρο επέλεξε το δεύτερο και εκ του αποτελέσματος κατάφερε και την κρίση να ξεπεράσει και να μην απομονώσει την Κούβα η οποία συμμετέχει στους παναμερικανικούς οργανισμούς, και να μην χρωστάει πουθενά (ΔΝΤ, Παγκόσμια τράπεζα κτλ) και μεγάλη επιρροή να αποκτήσει και τελικά να φτάσει στο σημείο της αποκατάστασης των σχέσεων με τις ΗΠΑ με λίγη δόση ακόμη ελεγχόμενου καπιταλισμού. Και με σιδερένια πυγμή να προσθέσουμε που σημαίνει ότι πολλοί αντικαθεστωτικοί κυνηγήθηκαν σε αυτή την περίοδο, η φτώχεια χτύπησε κόκκινο, η πορνεία αυξήθηκε δραματικά.
Θα γοητεύει πάντα την Αριστερά
“Και τι γίνεται με τη δημοκρατία;” θα αναρωτηθεί κάποιος. Εδώ ας σκεφτεί την απάντηση ο καθένας μόνος του. Και η Κούβα δημοκρατία λέει ότι έχει και η Ρωσία το ίδιο , και οι ΗΠΑ την δημοκρατία λένε ότι προωθούν σε Ιράκ, Αφγανιστάν και Συρία και ο Ερντογάν δημοκρατία λέει ότι έχει και στην Ευρώπη θεωρούμε την Τουρκία δημοκρατική και ασφαλή χώρα...
Διαλέξτε και πάρτε τη δημοκρατία που προτιμάτε.
Ο Φιντέλ Κάστρο σημάδεψε δύο εποχές. Αυτή του ψυχρού πολέμου, αλλά και την μετάβασής του στην σημερινή εποχή, μένοντας πιστός στις αρχές του και σε αυτό που πίστευε. Ενέπνευσε και θα εμπνεύσει και στο μέλλον τους ανθρώπους της Αριστεράς όχι για τα επιτεύγματα της Κούβας στην οποία υπάρχουν άλλωστε και πολλά αρνητικά αλλά για το ότι έμεινε σταθερός μέχρι το τέλος. Και σε μια εποχή που η Αριστερά οπισθοχωρεί και χάνει τις μάχες τη μία μετά την άλλη, ο Φιντέλ Κάστρο θα παραμείνει εμπνευστής όχι τόσο για το μοντέλο της Κούβας που έφτιαξε, αλλά ως σύμβολο ηγέτη που τα ‘βαλε με τις ΗΠΑ και τους νόμους της αγοράς και έμεινε όρθιος.