Πριν από δύο χρόνια βρέθηκα στο Καζακστάν. Σε μία συνάντηση με αξιωματούχους της κρατικής εταιρίας για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων είχαμε μια κουβέντα για τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία. Η κρίση μετά τα γεγονότα της πλατείας Μαϊντάν, βρισκόταν στην κορύφωσή της και πέντε μήνες νωρίτερα είχαν επιβληθεί η πρώτες κυρώσεις στη Ρωσία.
“Οι κυρώσεις είναι για να παρακάμπτονται” μου είχε πει ένας από τους αξιωματούχους. “Για εμάς αυτές οι κυρώσεις είναι μια μεγάλη ευκαιρία. Γνωρίζετε για την τελωνειακή Ένωση με τη Ρωσία και την Λευκορωσία. Αν μια ευρωπαϊκή εταιρία δεν μπορεί πλέον να πουλά στη Ρωσία λόγω των κυρώσεων μπορεί να έρθει σε εμάς. Να φτιάξει εδώ το εργοστάσιό της, να παράξει εδώ σε ένα φορολογικό περιβάλλον που πιο ευνοϊκό δεν θα βρει πουθενά και να εξάγει από το Καζακστάν στη Ρωσία που είναι δίπλα μας, χωρίς δασμούς παρακάμπτοντας και τις κυρώσεις. Τόσο απλά”...
Θα αναρωτηθεί κανείς τι σημασία έχει τώρα να ασχολούμαστε με τις οικονομικές συμφωνίες στα ανατολικά της Ευρώπης, ή τι κάνει η Ρωσία με τους πρώην “δορυφόρους” της, τη στιγμή που υπάρχουν πολύ πιο σοβαρά ζητήματα να απασχολούν την Ευρώπη, βλέπε, brexit, προσφυγικό, ακροδεξιά, κτλ. Μπορεί να είναι ακόμη νωρίς για να απασχολεί την Ευρώπη και τις ΗΠΑ το νέο μοντέλο κοινής αγοράς που στήνετε στα Ανατολικά μας ωστόσο είναι σχεδόν σίγουρο ότι στα επόμενα χρόνια, κι ίσως πολύ νωρίτερα, να είναι ο μεγάλος αντίπαλος ή ο μεγάλος εταίρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς δημιουργεί ένα νέο οικονομικό status quo στην περιοχή που θα έχει αναπόφευκτα και πολιτικές συνέπειες.
Τα νέα δεδομένα και το γεωπολιτικό παιχνίδι
Το εγχείρημα αποκτά νέες διαστάσεις από τη στιγμή που αποχωρώντας ο Ομπάμα από το Λευκό Οίκο έρχεται ο Ντόναλντ Τραμπ με στόχο όπως έχει πει να αποκαταστήσει τις σχέσεις με τη Μόσχα, ενώ ο οσονούπω πρόεδρος φαίνεται να ξεκινά τη θητεία του με νέο δόγμα για τις σινοαμερικανικές σχέσεις καθώς φρόντισε ήδη να προκαλέσει αναταράξεις με δηλώσεις του για την Ταϊβάν και τη Β. Κορέα. Αμερικανοί αναλυτές όπως ο Μάρκ Ζάντι (πρώην σύμβουλος του Τζον Μακ Κέιν), έκαναν λόγω για “εμπορικό πόλεμο” αν ο Τράμπ πραγματοποιήσει τις απειλές του για επιβολή δασμών στα κινεζικά προϊόντα 35%. Σε μια τέτοια περίπτωση η Κίνα – η φάμπρικα του πλανήτη – θα βρει δίπλα της έτοιμη μια νέα Κοινή Αγορά.
Είναι όντως λίγο περίπλοκο για να το συλλάβουμε τώρα που ακόμη το νέο status quo είναι υπό διαμόρφωση, ωστόσο τα στοιχεία και οι κινήσεις που γίνονται αφήνουν πολλά περιθώρια για εκτιμήσεις.
Στις αρχές του 2014 και πριν τα γεγονότα στην Ουκρανία ελάχιστα γράφονταν για την τελωνειακή ένωση που επεδίωκε να δημιουργήσει η Ρωσία με χώρες τις πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Μάλιστα, τέτοιες αναφορές συνοδεύονταν συνήθως από σχόλια του τύπου “άλλο ένα καπρίτσιο του Πούτιν που πάει να ξαναστήσει τη Σοβιετική Ένωση” και άλλα λιγότερο κομψά.
Τότε η τελωνειακή Ένωση που βρισκόταν στα σπάργανα είχε μόνο τρία μέλη. Η Ουκρανία θα ήταν το τέταρτο - αν δεν συνέβαινε ότι συνέβη τον Φλεβάρη του 2014 - και αποτελούσε διακαή πόθο της Ρωσίας να συμμετάσχει και αυτή. Η πλατεία Μαϊντάν χάλασε τα σχέδια της Μόσχας η οποία όμως δεν σταμάτησε. Αντίθετα προχώρησε τη διαδικασία της διεύρυνσης ακόμη πιο γρήγορα υπό το βάρος των εξελίξεων και για να προλάβει αντίστοιχες εξελίξεις σε άλλες χώρες του πρώην σοβιετικού μπλοκ.
Στο παρασκήνιο
Ανοίγουμε μια παρένθεση εδώ για να δούμε τι συνέβαινε στο παρασκήνιο. Η Αρμενία το 2013 είχε διακόψει τη συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση και είχε εκδηλώσει την πρόθεσή της να μπει και αυτή στην ευρασιατική τελωνειακή ένωση. Ωστόσο οι επαφές με την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είχαν κοπεί, αλλά από το 2013 φαινόταν πλέον ότι η Ευρώπη είχε πια το μυαλό στην στην Ουκρανία. Μάταια φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις στην Αρμενία ή στις Βρυξέλλες προσπαθούσαν να αναβιώσουν την συμφωνία σύνδεσης. Ναι μεν η Αρμενία είναι μια μικρή χώρα με μικρή οικονομία αλλά είναι η πλέον δημοκρατική χώρα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που παραμένει εκτός Ευρώπης.
Τον Οκτώβριο του 2014 η Αρμενία υπέγραψε τις συνθήκες για να γίνει μέλος της Ευρασιατικής Ένωσης και η Ευρώπη έχασε την ευκαιρία να φτάσει την επιρροή της μέχρι τον Καύκασο. Τα γεγονότα στην Ουκρανία σαφώς έπαιξαν το ρόλο τους καθώς η Αρμενία είναι σε πολεμικό συναγερμό με το Αζερμπαϊτζάν, από τις αρχές τις δεκαετίας του ‘90 λόγω του Ναγκόρνο Καραμπάχ και αφού η Ευρώπη δεν μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλειά της, το κάνει η Ρωσία μέσω και της Ευρασιατικής Ένωσης. Και μάλιστα πολύ πιο έξυπνα. Η Ευρώπη επέλεξε να κάνει μπίζνες με το Αζερμπαϊτζάν που έχει ένα πολύ ισχυρό λόμπι στις Βρυξέλλες (βλέπε φυσικό αέριο), αφήνοντας στην τύχη της την Αρμενία, ενώ από την άλλη η Ρωσία συμπεριφέρθηκε στην προκειμένη περίπτωση ως εγγυητής και γιατί όχι ως “νταβατζής”.
Πως εξελίσσεται σήμερα το σχέδιο
Κλείνουμε την παρένθεση και επιστρέφουμε στην Ευρασιατική Τελωνειακή Ένωση, που από το 2015 μετονομάστηκε σε Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (ΕΟΕ) με τη συμμετοχή και του Κιργιστάν.
Η ένωση αυτή θα δημιουργήσει μια κοινή αγορά μεταξύ των μελών της και θα μπορεί να διαπραγματεύεται σε κοινή βάση τόσο με την ΕΕ όσο και με την Κίνα που έχει εδώ και χρόνια εκφράσει το ενδιαφέρον για έναν “νέο δρόμο του μεταξιού” προς την Ευρώπη. Το 2000, το εμπόριο της Κίνας με τις πέντε χώρες της Κεντρικής Ασίας ήταν 1,8 δισ δολάρια και το 2013 έφτασε τα 50 δισ δολάρια και συνεχίζει αυξανόμενο.
Η ΕΟΕ ως οικονομικό σχέδιο μπορεί να μοιάζει με αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλωστε η προσπάθεια να αντιγραφούν οι θεσμοί της ΕΕ είναι φανερή ωστόσο ανεξάρτητα από το πόσο θα προχωρήσει αυτό το σχέδιο - και θα δούμε παρακάτω γιατί - σηματοδοτεί την απαρχή του τέλους μιας εποχής για τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην περιοχή.
Η Ρωσία προκειμένου να σταματήσει την επιρροή της ΕΕ στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης όπως έχουμε δει να γίνεται στις περιπτώσεις της Ουκρανίας της Γεωργίας και τις Μολδαβίας, έχει τώρα μια καλή ευκαιρία. Με λίγα λόγια θα χρησιμοποιήσει την ΕΟΕ σαν εργαλείο εξωτερικής πολιτικής. Για τις χώρες όμως της Κεντρικής Ασίας η ΕΟΕ σηματοδοτεί και το τέλος της “εποχής της αθωότητας” όπου μπορούσαν να ισορροπούν μεταξύ Ρωσίας και ΕΕ, επωφελούμενες και από τις δύο, χωρίς να είναι υποχρεωμένες ή αποφεύγοντας άλλοτε εύκολα και άλλοτε δυσκολότερα, να επιλέξουν στρατόπεδο. Ταυτόχρονα κάνει ακόμη πιο περίπλοκη και δύσκολη την επιρροή της ΕΕ στις χώρες αυτές, που ως Ευρώπη μας αφορά περισσότερο.
Οι Ενώσεις ευνοούν τους ισχυρούς
Σε αυτή τη διαδικασία η Ρωσία είναι ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης με το μεγαλύτερο πληθυσμό αλλά και το μεγαλύτερο ΑΕΠ.
Το 2010, όταν έγινε η πρώτη συμφωνία για την τελωνειακή ένωση με Ρωσία, Καζακστάν και Λευκορωσία, το σχέδιο φαινόταν ότι είναι μια καλή ιδέα. Ειδικά μάλιστα σε μια στιγμή που η Ευρώπη είχε αρχίσει να βυθίζεται στην κρίση. Ωστόσο το 2014 με την κρίση στην Ουκρανία η κατάσταση άλλαξε. Οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας και η πτώση των τιμών του πετρελαίου είχαν σαν αποτέλεσμα την επιβράδυνση της Ρωσικής οικονομίας το 2015 κατά 3,7% με αποτέλεσμα αυτό να συμπαρασύρει και τις υπόλοιπες χώρες του μπλοκ.
Ευτυχώς όχι πολύ, γιατί το εμπόριο εντός της ΕΟΕ είναι ακόμη σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Ωστόσο η πρόσδεση των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών στο άρμα της Ρωσίας τις καθιστά ευάλωτες στις οικονομικές μεταβολές της. Για την Ρωσία είναι από την άλλη μια καλή ευκαιρία να βρει νέες αγορές και να αντιμετωπίσει μεσοπρόθεσμα το μεταναστευτικό πρόβλημα με τις εισροές από τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες, καθώς φιλοδοξεί η κοινή αγορά να οδηγήσει σε άμβλυνση των οικονομικών αντιθέσεων και μεσοπρόθεσμα σε ισόρροπη ανάπτυξη.
Η δυσμενής οικονομική συγκυρία της προηγούμενης περιόδου στη Ρωσία, σταδιακά αλλάζει σε μια στιγμή που η Ευρώπη αντιμετωπίζει ακόμη πιο σύνθετα προβλήματα από την οικονομική κρίση των χωρών του Νότου, με την Ιταλία και την τραπεζική της κρίση να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Μία ακόμη χώρα την κεντρικής Ασίας, το Τατζικιστάν, εξέφρασε την πρόθεσή της να γίνει μέλος της ΕΟΕ, ενώ μια σειρά από χώρες έχουν συμφωνήσει να προχωρήσουν σε συμφωνία συνεργασίας οι οποίες θα είναι κάτι αντίστοιχο με τις προνομιακές σχέσεις της ΕΕ.
Εν δυνάμει συνεργάτες
Στον κατάλογο των χωρών βρίσκονται η Τουρκία, το Ισραήλ, το Ιράν και η Ινδία ενώ είναι προφανές ότι η επιτυχία του εγχειρήματος θα εξαρτηθεί από τη συμμετοχή της Κίνας που ήδη έχει εκφράσει ενδιαφέρον. Με τη στενότερη συνεργασία με την Κίνα – τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο του Καζακστάν – η ΕΟΕ θα μπορέσει να δέσει στο άρμα της μια πραγματική “μηχανή ανάπτυξης” που θα ωφελήσει και τις δύο πλευρές.
H Ευρασιατική Οικονομική Ένωση είναι σήμερα μία αγορά 179 εκατομμυρίων ανθρώπων και με ΑΕΠ 1,9 τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι μια αμελητέα αγορά. Κάθε άλλο μάλιστα σε μια χρονική στιγμή που η ανάπτυξη στην Ευρώπη κινείται σε οριακά θετικούς ρυθμούς με τις χώρες του Νότου να είναι βυθισμένες στην κρίση.
Η ΕΕ στο πολύ πρόσφατο παρελθόν έκανε κάποιες κινήσεις ας μας επιτραπεί η έκφραση “στα μουλωχτά” για να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις της ΕΟΕ, την πρώτη φορά με τον κύριο Γιούνκερ όταν στο τέλος του 2015 ζήτησε από την Κομισιόν να καταθέσει προτάσεις για πιθανή συνεργασία με την ΕΟΕ και άλλη μια φορά κάτι αντίστοιχο είχε ζητήσει και ο Γερμανός υπουργός εξωτερικών Φράνκ Βάλτερ Στάινμαγερ. Ο τρόπος ωστόσο που αντέδρασε η Ρωσία και στην περίπτωση της Ουκρανίας αλλά και με τα αντίμετρα στις κυρώσεις της ΕΕ (πχ μπλόκο στις εισαγωγές προϊόντων), δείχνει ότι ο Πούτιν μάλλον χρησιμοποιεί προς το παρόν την ΕΟΕ σαν εργαλείο εξωτερικής πολιτικής παρά ως γέφυρα στην οικοδόμηση σχέσεων με την ΕΕ. Το όραμα κάποιων για μια κοινή αγορά από τη Λισαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ θα πρέπει να περιμένει.
Ωστόσο το 2017 ίσως τα πράγματα αλλάξουν. Ή τουλάχιστον υπάρχουν οι προϋποθέσεις να αλλάξουν. Το πρώτο στοιχείο είναι το Brexit που θα υποχρεώσει την ΕΕ να επανεξετάσει τις σχέσεις της με τη Ρωσία και ίσως να οδηγήσει σύντομα σε άρση των κυρώσεων. Το δεύτερο είναι η εκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ που ανοίγει το δρόμο για νέα συνεργασία με τη Ρωσία και βάζει πάγο (ή τουλάχιστον έτσι λέει μέχρι τώρα) στις εμπορικές σχέσεις με την Κίνα.
Ήδη όμως η όλη προηγούμενη περίοδος των κυρώσεων με αφορμή το Ουκρανικό, έχει στρέψει τη Ρωσία προς την ασιατική αγορά και ιδιαίτερα την Κίνα. Και μάλιστα όχι μόνη της αλλά επικεφαλής μιας ομάδας χωρών, της ΕΟΕ, που θα διαπραγματεύονται από κοινού. Οι κυνικοί της διπλωματίας θα πουν ίσως ότι οι κυρώσεις και όλη η πίεση προς της Ρωσία όχι μόνο δεν απέδωσε αλλά έγινε αφορμή να δημιουργηθεί ένας νέος οικονομικός πόλος στην κεντρική Ασία που ελέγχεται από τη Μόσχα.
Ποιός ήταν τελικά ο κερδισμένος όλης αυτής της αντιρωσικής πολιτικής τα τελευταία χρόνια; Θα πει κανείς ότι η ΕΟΕ είναι ένα καινούργιο σχέδιο που ουσιαστικά δεν έχει να επιδείξει και πολλά και δεν ξέρουμε πως θα εξελιχθεί. Μπορεί, αλλά ας σκεφτούμε ότι πριν επτά χρόνια ούτε καν υπήρχε και σήμερα συμμετέχουν σε αυτό πέντε χώρες δημιουργώντας μια προνομιακή σχέση μεταξύ τους. Με δεδομένες τις εξελίξεις σε Ευρώπη και ΗΠΑ, το πιο πιθανό είναι ότι πολύ σύντομα θα ακούμε και θα διαβάζουμε πολύ περισσότερα για αυτή την μετασοβιετική κοινή αγορά.